– Қоянды – қазақ даласының тек сауда-экономикалық орталығы болып қана қойған жоқ. Бұл – қазақ әнінің, қайталанбас өнерінің, тіпті театрдың алтын бесігі болды. Жақұт жырдың жәрмеңкесі еді. Әсем ән әуеледі, балуандарымыз белдесті, тұлпар тұяғы атырапты дүбірге бөледі. Талай игі жақсының ізі қалды, талай мықтының танылуына ықпал етті, жұлдызын жақты. Жәрмеңке батыс пен шығысты, солтүстік пен оңтүстікті жалғаған алтын көпір болды. Сауда қызып жатты. Тіпті банк пен телеграф жұмыс істеп тұрды. Қоянды – қазақ даласы үшін маңызды елдік шешімдер қабылданған, саяси санасын оятқан орталық болды. Әйгілі Қарқаралы петициясы 1905 жылы осында жазылды. Бір деректерде он төрт мыңнан аса адам қол қойды делініп жүр, – дейді Қарқаралы ауданының әкімі Ерлан Құсайын.
«Базарың құтты болсын, ардақты елім,
Қоянды ту көтерген думан жерім.
Қарқаралы, сұлу Көкше – жер шоқтығы
Сарыарқа – алтын асу, асқар белім», – деп Біржан сал жырға қосқан Қоянды жәрмеңкесі ел тарихынан алатын орны ерекше.
Жәрмеңкенің негізін қалаушы – Серафим Ботов. Ол Ресейдің Ялуторов қаласындағы Демидовтар зауытындағы жұмысын қойып, саудамен айналысқан. Серафим қартайып дүниеден өтеді. Әкесінің жолын Варнава Ботов жалғастырады. Алғашқы кезде ол Омбы, Қызылжар қалаларына, 1847 жылы Қытайдағы Құлжаға дейін барған. Саудасы жүрген ол басқа байлармен келісіп, келер жылы Қарқаралы маңына Талды өзені бойында кездесуге уәделесіп кері қайтады. 1848 жылы он лауға көп дүние тиеген Варнава мамыр айының ортасында Қарқаралы қаласынан санағанда екінші бекет болып табылатын 50 шақырым жердегі Қояндыға жетіп тоқтаған. Алдымен айна, тарақ, иіс май, ине-жіп, түйме, аттың тағасы мен шегесі тәрізді ұсақ-түйектерін сатып, күткен адамдары көрінбеген соң үлкен теңдерін ашқан. Онда қыр қазақтары үшін қат, қомақты заттар, ыдыс-аяқ, қазан, самауыр, шөп шабатын, іс тігетін машиналар, киім-кешек, кездеме маталар, кілемдер болған. Саудасы қызып, келесі жылы тағы келуге уәде беріп аттанған
В. Ботовтың есімі халық арасында Барнай, Ботап деген атпен жайылады. Оның келуі жыл сайын қайталанып, жәрмеңке қалыптасу кезеңінен өткен. Алғашында 15 мамырдан 15 маусымға дейін жұмыс істеген. Базарға түскен басты тауар мал болған.
1 айда мұңда жарты миллионға дейін қой, 200 мыңға дейін жылқы мен сиыр әкелінген деген деректер бар. 1869 жылы Қояндыға «Ботов жәрмеңкесі» деген ресми атақ беріледі. Жәрмеңке барысында ұзыннан төрт қатар сауда орындары сап түзейді. Ішкі қатарда орыс көпестері мен Сібір саудагерлері, бұлардың сыртында қытайлар мен өзбектер сауда жасаған. Шеттегі киіз үйлерде қазақ байлары қымыз сатқызады. Жәрмеңкеге басшылық жасайтын комитет, телеграф, почта, банк, полиция, сот, адам және мал дәрігерлері де осы жерде болған. Қазан төңкерісінен кейін Семей облыстық атқару комитеті 1918 жылғы 13 мамырдағы қаулысымен жәрмеңкені «Қоянды жәрмеңкесі» деп атап, оны Кеңес өкіметінің қарамағына беру және сауданы маусымның басынан шілденің басына дейін жүргізуге шешім қабылдаған. 5 жылдай жәрмеңке өтпей қалған. 1923-1930 жылдар аралығында қайта жұмыс жасаған. Жәрмеңке тек сауда орталығы ғана емес, исі қазақтың өнер мен рухани дүниесінің гүлденген шағының көрмесі болып танылған. Мұнда Әміре, Қали, Ғаббас, Майра, Мәди, Жақыпбек, Жүсіпбектер ән шырқаса, Біржан сал жәрмеңке думанын ашқан. Қалибек, Иса, Балуан Шолақ пен Қажымұқандар өнер көрсеткен. Арқа өңірінде 82 жыл дүрілдеген жәрмеңке үлкен нәубет алдында 1930 жылы жабылған.
Қоянды жәрмеңкесіне қатысты деректі тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Артықбаев Франк ванс Агньюдің «Life with the Kirghiz in KAZAKHSTAN, (1903-1906)» тарихи-этнографиялық кітабынан тапқан.
– Тарихи дегеннен көрі әлеуметтік деген дұрыс болар, ағылшын концессионерлері қазақ әлеуметтік топтарымен (жұмысшылар, саудагерлер, болыстар мен билер) жақын араластықта болған және әр топқа қатысты сипаттамалар қалдырған. Осы сипаттамаларды пайдалана отырып біз ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамына қатысты объективті баға бере аламыз. Бұл деректер ХХ ғасыр басында қазақ экономикасы, оның ішінде сауда-саттығы, ішкі және сыртқы байланыстары туралы мәлімет алуға мүкіндік береді, – дейді ғалым.
Frank Vans Agnew Баянауылдан Қояндыға баратын жолда бекет бар екенін, ол жерде көліктерін тың аттарға ауыстырғанын, жолға деп аздаған сүт, нан, қымыз алғанын жазады. Жол бойы орасан зор керуендер мен мал табындары (great caravans and herds) деп сипаттайды, яғни тек концессионерлер ғана емес, толып жатқан басқа ел де жәрмеңкеге бара жатыр деген сөз. «Жәрмеңке алаңына жақындай бере, қырдан төмен құладық, «Aidah-Aidah-Aidah-dah-dah!» деп ащы айқаймен көшір атқа шыбыртқы басты» дейді.
Біздің үлкендеріміздің қаладағы тоқтайтын үйлерін «постоял» деп атайтыны есіме түседі. Бұл ағылшынның «Post-house» сөзінен шықса керек.
Сонымен концессионерлер Қоянды жәрмеңкесіне келіп «Post-house»-ға түседі. Концессионер «бізге қонақ үйден оншақты ярд (1 ярд – 0,914 м) жерге тігілген киіз үйді берді» дейді.
«Жәрмеңкеге ең жақын Қарқаралы қаласы 32 миль (1 км – 0,621 миль) қашықтықта, Транссібір темір жолынан жәрмеңке 600 миль жерде» деп жазылған деректе.
Frank Vans Agnew «Жәрмеңке ұлан-байтақ жерді алып жатыр, жүздеген мың мал басын жайу, суару үшін арнайы жерлер бөлінген. Бұл жер өте жақсы таңдалған» дейді.
Сонымен бірге «Қояндыда Ташкенттен, Бұхарадан, Қытай шекарасынан келген керуендермен бірге Санкт-Петербург, Мәскеуден келген саудагерлер бар» – дейді ағылшын инженері.
«Тіпті Еуропадан келген чиновниктер де жүр, олар өздерінің армияларына осы жерден жақсы аттарды сатып алады. Бір саудагер маған 6 500 кұйрықты қой сатып алғанын айтты», – деп те жазған екен Frank Vans Agnew.
Осы жазбалардан Қоянды жәрмеңкесі қазақ даласында алыс, жақын шетелдерді саудамен ғана емес, өнермен жалғаған көпір болғанына тағы да көз жете түседі.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ,
Қарағанды облысы