Күні кеше Ғылым және жоғары білім министрлігінің ресми сайтында және әлеуметтік желілерінде 2023-2024 оқу жылына арналған білім гранты иегерлерінің тізімі жарияланды. Әлеуметтік желі арқылы ұл-қыздарының білім грантын жеңіп алғанын айтып, сүйінші сұрағандарда есеп жоқ. Әрине, әр ата-ана үшін баласының қалаған оқу орнына түсуі, тегін білім алуы қуанышты жаңалық. Осы ретте біз биылғы оқу жылындағы білім грантына қатысты мәліметтерді жүйелеуге тырыстық.
Биыл мемлекеттен 88 мың білім гранты бөлінген. Тағайындау конкурсына қатысуға 94 мың талапкер құжат тапсырды. Бұл өткен былтырғымен салыстырғанда, 14 мыңға артық. Гранттардың басым бөлігі инженерлік, өңдеу және құрылыс салалары мамандарын дайындауға арналған. Былтыр 80 мыңнан астам талапкер грант конкурсына құжат өткізсе, оның әр төртіншісі, яғни, 22 мыңы педагогикалық мамандыққа тапсырған. Ол кезде техникалық мамандықтар екінші орында болған. Үшінші орында ІТ сала, төртінші орында медицина болыпты. Атап айтсақ, былтыр еліміздегі білім беру гранттарының бөлінісіне қарасақ, 17 028 грант инженерлік, өңдеу және құрылыс салаларына бағытталған. ІТ саласына – 7 487, жаратылыстану ғылымдарына – 4 088, ауыл шаруашылығы ғылымдарына 1 895 орын бөлінген. Ал биылғы байқау қорытындысына сәйкес, ең жоғары сұраныс «Стоматология» мамандығына болып отыр. Бұл мамандық бойынша осы жылы бір орынға 22 талапкер таласты. Әрі қарай «Халықаралық қатынастар және дипломатия» – 14 адам. Құқық – 11 адам. «Музыка», «Дене шынықтыру мұғалімдерін даярлау» және «Психология» 10 адамнан іріктеуге түскен. Үміткерлердің арасында 20 мыңға жуығы – «Алтын белгі» иегерлері, халықаралық және республикалық олимпиадалардың жеңімпаздары мен оқу озаттары бар. Сондай-ақ гранттарды үлестіру барысында әлеуметтік осал санаттағы балалардың квоталары ескерілген.
Атап өтсек, биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес халық тығыз қоныстанған және жаңадан құрылған өңірлердің жастары үшін гранттар бөлінді. Педагогикалық, инженерлік, IT мамандықтарға және жаратылыстану ғылымдары бойынша Атырау облысына – 1 500, Маңғыстау облысына – 1 500, Ұлытау облысына – 300, Жетісу облысына – 300, Абай облысына – 500, Шымкент қаласына – 400, Түркістан облысына 500 грант берілген.
Грантқа ілікпегендер қайтпек?
Биыл елімізде 162 мың талапкер ҰБТ тапсырып, шекті балды түлектердің 78% жинаса, орташа бал 69-ға жеткен. Сондай-ақ Білім және жоғарғы білім министрлігінің ресми ақпараты бойынша, елімізде ҰБТ-дағы ең жоғарғы балл – 137. Биыл 88 204 студент мемлекет қаражатынан тегін және шәкіртақы алып оқымақ. Бұл – білім алам деген жастар үшін өте үлкен мүмкіндік. Мемлекеттік білім грантының 4 пайызы, яғни 3 528-і шетелдік қандастарға бөлінген. Сонымен қатар ЖОО тарапынан берілетін жеке, әкімдік және өзге де гранттар бар. Ал грант ала алмағандар үшін әлі де мүмкіндік көп. Жергілікті бюджеттен бөлінетін әкімдік гранттары, Қазақстан халқына қоры гранттары және гранттан бас тартатындардың орны бар. Тіпті болмағанда ақылы түсіп, жақсы оқу арқылы семестр соңдарында ашық қалған гранттарға өтуге болады.
Экс-министр, қазіргі Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов грант жеңгендер тізіміне іліге алмай қалған түлектерді мойымауға шақырып, олардың әлі де тегін оқуға мүмкіндігі бар екенін жеткізді.
«Біріншіден, игерілмеген бірнеше мың грант қайтадан үлестіріледі. Яғни, грант алған талапкерлерден кейін тұрған талапкерлерге ҰБТ-да жинаған ұпай санына сәйкес беріледі. Соны күтуге болады. Екіншіден, әкімдіктердің гранттары бар. Бірнеше мың грант жергілікті бюджеттен бөлінеді. Үшіншіден, «Қазақстан халқына» қорының гранттары тағы бар. Төртіншіден, кейбір талапкер түрлі себеп бойынша жеңіп алған гранттарынан бас тартады. Олардың саны да аз болмайды. Ол гранттар да қайта тағайындалады. Бесіншіден, тіпті ештеңе болмаса, университетке ақылы түрде түсіп, кейін жақсы оқып, GPA жоғары болса, білім алу кезінде босаған бос грантты ұтып алуға болады. Алтыншыдан, gap year алып бір жыл дайындалып, қайтадан ҰБТ тапсырып, грантты жеңіп алуға болады. Ол менің өз басымнан өткен оқиға. Бұл да жақсы шешім. Жетіншіден, колледжге түсуге болады. Колледжде грант көп, қажетті мамандықтар бойынша колледж бітіргендер нарықта тапшы. Керек болса, біраздан кейін әрі қарай ЖОО-ға түсіп, қысқа мерзімде жоғары білім алып шығуға да болады. Көріп отырғандарыңыздай, мүмкіндік өте көп. Бәрі әлі алда. Толық мәлімет алу үшін университеттердің қабылдау комиссиясына жолығу керек», – деп жазды Асхат Аймағамбетов әлеуметтік желідегі парақшасында.
«Қазақстан халқына» қоғамдық қоры неше грант бөлді?
Осы ретте Асхат Аймағамбетов айтқан «Қазақстан халқына» қоғамдық қоры биылғы оқу жылына қанша грант бөлгенін анықтауға тырыстық. Қор сайтына кіргенімізде қоғамдық қор 2023-2024 оқу жылында «Қазақстан халқына» ҚҚ Білім беру гранттары» қайырымдылық бағдарламасы аясында бакалавриат бағдарламалары бойынша талапкерлерге жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі оқу ұйымдарында күндізгі оқуға 850 білім беру грантын бөлгені туралы ақпаратты оқыдық. Бұл гранттарға үміткерлер арасында ауылдық жерлердегі, шағын және моноқалалардағы аз қамтылған отбасылар, жетім балалар немесе кәмелетке толғанға дейін ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, мүгедектігі бар азаматтар, мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасылар бар. Сонымен қатар биылғы қор бөлген гранттардың бір ерекшелігі 2022 жылғы қайғылы қаңтар оқиғалары кезінде қаза тапқан Қазақстан азаматтарының балалары мен Қаңтар оқиғасы кезінде жараланған балаларға да грант қарастырылған. Сондай-ақ төтенше жағдайлар кезінде қаза тапқан Қазақстан азаматтарының балалары да бұл гранттарға өтінім бере алады.
«Қазақстан халқына» қорының мәліметінше, білім беру грантының иегерлеріне оқу жылына 1 миллион теңгеге дейін оқу ақысы төленеді және бүкіл оқу мерзімі ішінде 40 000 теңге мөлшерінде ай сайынғы шәкіртақы төленеді. Шәкіртақы жазғы демалыс кезеңін қоспағанда, 10 ай ішінде төленеді. Бағдарламаға қатысудың шекті жасы толық 29 жасты құрайды.
«Білім беру гранты бір рет ұсынылатын атаулы грант болып табылады, екінші жоғары білім алуға білім беру грантын алуға жол берілмейді. Білім беру гранты өз қалауы бойынша және үлгерімінің төмен болуына байланысты оқудан шығарылған жағдайларда, сондай-ақ студент оқудың екінші жылына қалдырылған және білім беру гранты иеленушісінің бағдарлама қатысушы екендігін растайтын күмәнді ақпарат немесе дәйексіз құжаттар ұсынылған жағдайда тоқтатылады», – деп жазылды қор ұсынған мәліметте.
Грант санының көптігі бәсекелестікті азайта ма?
Жалпы деректерге сүйенсек, соңғы 5 жылда грант саны 50%-дан астам артқаны жазылған: 2019 жылы – 51 023, 2020 жылы – 51 056, 2021 жылы – 56 561, өткен жылы 73 мың грант бөлінген. Осыған қатысты журналист Ерболат Мұхаммеджан грант санын көбейтумен білім сапасы жоғарыламайтынын, керісінше төмендейтінін айтты. Ол бұл туралы Instagram парақшасында жазды. «94 мың оқушы грантқа тапсырды. Ал бөлінген грант саны – 73 мың. 1 грантқа 1,5 мектеп түлегі таласқан. Бәсеке мүлдем жоқ» деген ол біріншіден, грант санын азайтып, ал артылған сомаға гранттың құнын өсіру керегін айтады. Себебі жыл сайын гранттың санын өсіргеннен білімнің сапасы жоғарыламайды. Керісінше, ертең мықты университеттер грантқа түсудің шекті балын өсіреді, нәтижесінде ұлттық және мемлекеттік университеттердегі білім сапасы одан сайын нашарлап, жағдайы қиындай түседі. «Екіншіден, министрлік ғалымдарды тікелей қаржыландыруды қолға алу керек. Себебі гранттық қаржыландыру арқылы керісінше коррупциялық қатер бар. Сонымен қатар ол өз нәтижесін бермейді. Егер университеттегі мықты ғалымдарды тікелей қаржыландырса, жауапкершілікті арттыруға болар еді», – дейді ол.
Журналист айтқандай, грант саны расымен көп пе, бәсекелестік аз ба? Осы сұрақ төңірегінде облыстардағы ахуалды анықтау үшін Facebook-тегі ресми парақшаларын іздестіргенде кейбір мектептегі оқушылардың түгелге жуығы грант ұтып алғаны белгілі болды. Мәселен, Ақтаудағы физика-математиканы тереңдетіп оқытатын 11-лицейдің биылғы түлектерінің дені мемлекеттік грант иегері атанған. Онда 11 «А» сыныбында оқыған 23 оқушының барлығы жоғары білімді тегін алатын болғаны айтылған.
«Бір сыныпты бітірген 23 оқушының біреуі Түркия еліне, біреуі Италияның ЖОО-на грантқа түсті және екеуі Чехияға тіл курсын тегін оқуға жолдама алды. Осы түлектерден өзге 19 оқушымыз мемлекеттік білім грантының конкурсына қатысты. Барлығы да грант жеңіп алды», – дейді сынып жетекшісі Ұлхия Максимова. Ал келесі сыныпты бітірген 19 оқушының 16-ы мемлекеттік грант иегері атанған. Былтыр осы Маңғыстау облысындағы Мұнайлы ауданында бір мектеп түлектерінің 99% мемлекеттік грантқа ие болған еді. Яғни, Шоғы Мұңалұлы атындағы №5 жалпы білім беретін мектебінің 70 түлегі мемлекеттік білім гранты конкурсына қатысып, нәтижесінде оның 69-ы грант иегері атанған. Ал ҰБТ-ға қатысқан осы аудандағы Қызылтөбе лицейінің 51 түлегінің 91 пайызы мемлекеттік грант иегері атанған болатын.
Сондай-ақ осы жылы Атыраудағы Зияткер мамандандырылған мектеп-лицей интернатының алғашқы мектеп бітіруші 32 түлегі мемлекеттік грант конкурсына қатысып, нәтежесінде 28 түлек грант иегері атанған.
Грант санының өсуіне орай Жоғары оқу орындары қауымдастығының президенті Рахман Алшановтың пікірін сұраған болатынбыз. Оның айтуынша, алдағы уақытта демография ахуалына байланысты мектеп бітірушілердің саны едәуір өсетін түрі бар. Бұған қарасақ, бәрі дұрыс секілді. Шынымен, соңғы жылдары гранттың өсу карқыны жоғары. Оның салдарынан бәсеке төмендеді. Ертең жұмыс нарығында жоғары білімді маман талап ететін жұмыс орындарының талабына сай сұранысы сәйкес болмауы мүмкін деген де болжам бар.
«Мұнда әлеуметтік саясат пен еңбек саясатының арасында кейбір қиындықтар туындауы мүмкін. Соңғы 20 жыл бойы елімізде жаңа экономика құрамыз деп әлек болып жүрміз ғой. Осыған байланысты техника, технология мамандықтарына гранттарды үйіп-төгіп беріп жатыр. Дегенмен соған сай жаңа жұмыс орындары ойдағыдай ашылып жатқан жоқ», – дейді ол. Сонымен қатар Рахман Алшанұлы дамыған елдің тәжірибесі бойынша гранттар тек бакалавриатқа ғана емес, магистратура мен докторантураға да көбірек бөлінгені орынды болар еді дейді.
«Бүгінде жатақхана тапшылығы күрделі мәселе болып отыр. Егер бюджетте гранттың біраз бөлігін жатақханалар салуға жұмсаса, онда бүгінгі кейбір мәселелер оңды шешілер ме еді. Бүгінде министрлік, Үкімет, Парламентте бұл мәселеден хабардар. Көп мәселені өзіміз қиындатып жіберген сияқтымыз. Енді жан-жақты ойланып, оң шешімдерге келуіміз керек», – дейді қауымдастық президенті.
Ал өлкетанушы, тарих пәні мұғалімі Өмірбек Шыныбекұлы «алдымен еңбек нарығының сұранысын қанағаттандыру керек», – дейді.
«Жалпы мемлекеттік грант деген біз бен сіздің қалтамыздағы салықтан бөлінетін қаражат. Демек, грантты бөлетін кезде алдымен еліміздің еңбек нарығы жіті зерттелуі керек. Яғни, қандай мамандықтарға зәру, тек сол мамандықтарға көптеп бөлу қажет. Мысалы, осыдан он шақты жыл бұрын Шымкент қаласында қазақ тілі және тарих пәнінің мұғалімдері алдағы бес жылға жететіндей көп болды. Соған қарамастан біздің оңтүстік өңірдегі оқу орындары әлгі мамандықтарға грантты бөліп отырды. Ал ол мамандықты бітірген мамандар жұмыс сұранысы болмаған соң не істейді? Не шопыр, не күзетші болады. Ал негізі оңтүстік өңір қарапайым электрик, сантехник мамандарына зәру екен. Ал биылғы гранттарға қарасақ, банк, кеден ісі, халықаралық қатынастар секілді мамандықтарға бәсеке өте жоғары. Кейбір техникалық мамандықтарға түлектер тіпті құжат тапсырмаған. Кейбірінде 0,2 пайызды көрсетіп тұр. Осы жерде Үкімет ойлануы керек. Ағартушылық жолмен түлектерді техникалық мамандықтарға тарту қажет. Өз кезегінде сол мамандықтарға сұраныс тудыратын өндіріс орындарын көптеп ашқан жөн. Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Ғылым және білім министрлігі секілді құзырлы мекемелердің бірігіп атқаратын жұмысы бұл. Ол үшін бүгіннен бастап қам жасау керек», – дейді ол. Сонымен қатар ол солтүстіктегі көршіміздің сапалы мамандарымызды алып кетіп жатқаны туралы айтып, мәселе көтерді.
«Осыдан он шақты жыл бұрын қаңтар айында Шымкент қаласының қақ ортасындағы ең үлкен мектептеріміздің бірінде Ресей жоғары оқу орындарының орталығы ашылды. Біздің түлектерімізді ешқандай үгіт-насихатсыз, ешқандай емтихансыз жай әңгімелесу арқылы көрші мемлекеттің іргелі оқу орындарына алып кететін. Кеткен түлектеріміздің қаншасы қайта оралады, нешеуі сонда қалады белгісіз болатын. Сол кезде осы мәселе төңірегінде жиі айтып жүрдім. Себебі құрсақтан бастап еліміздің қамқорында болып келген балалар, нағыз елге қызмет ететін азамат уақытында шетелге кетіп, сол жақтың сойылын соғып кетпесіне кім кепіл?! Сол орталықты әйтеуір жаптырдық. Қазіргі жағдай қандай екенін білмеймін, бірақ Ресейде гранттар көптеп бөлінетіні, оған біздің түлектер кетіп жатқаны жасырын емес», – дейді Өмірбек Шыныбекұлы.
Грант санының жыл сайын артып келе жатқаны рас. Дегенмен жоғары оқу орындарының оқу ақысы да жыл сайын көтеріліп келе жатқанын ескеру керек. Жыл сайын қарқын алып келе жатқан демографиялық ахуал тағы бар. Қазіргі экономиканың қиын кезеңінде баласын ақылы оқуға түсіру кез келген ата-анаға ауыр салмақ болары сөзсіз. Осы ретте «арбаны да сындырмай, өгізді де өлтірмейтін» нақты, жүйелі шешімдер керек болып тұрғаны жасырын емес.
Наурызбек САРША
© коллаж: Елдар ҚАБА