Артында қорғаны болар ата-анасы тұрса да, оларға өз жолын табу қиын. Ал ешкімі жоқ, Балалар үйінен шыққан жасөспірімнің интернатты бітіргеннен кейін қайда баратыны жайлы ойлап көрдіңіз бе? Ондай жастардың қоғамға бейімделуі қалай болады? Қаншасы жоғары білім алады?
Санаулы грант көпке бұйырмайды
Жуырда Балалар үйінен шыққан 70 пайыз оқушы Жоғары оқу орындарына түсе алмайды деген статистика жарияланды. Зерттеп көрсек, қазір елімізде 22 080 жетім бала бар екен, оның ішінде 3 790 бала интернаттық ұйымдарда тәрбиеленеді. Сонда жыл сайын интернатты мыңға жуық түлек бітіріп жатыр. Ал 2023-2024 оқу жылында 88 204 студент мемлекеттік грант бойынша білім алатын болды. Осы гранттың тек 1 пайызы ғана жетімдер мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға беріледі. Бұл – шамамен 882 грант. Санаулы орын барлық жетімге бірдей бұйырмайды. Себебі 882 грантқа тек Балалар үйінен шыққан оқушылар ғана емес, туыстарының қолында тәрбиеленіп жатқан ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар да ортақтасады.
– Балалар үйінен кеткен соң түлектердің көпшілігі колледжге түседі. Жоғары оқу орнын оқимын дейтіндер болса, 11-сыныпты бітіріп шығады. ЖОО-ға түскендер көбіне сол университеттің жатақханасына орналасады. Біз Балалар үйінен кеткеннен кейін де балаларға жиі хабарласып, жағдайларын біліп отырамыз. Жұмыс таба алмай жүргендері болса, бізге хабарласып, көмек сұрайды. Кейбірі өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келмейді. Әлі күнге дейін хабарласып, амандасып тұратындары бар, – дейді Балалар үйінің тәрбиешісі Мақпал Есқалиева.
Кәмелеттік жасқа толған жасөспірімдер балалар үйінің қабырғасынан шыққан соң, ең алдымен әлеуметтік өмірге бейімделуі керек. Бірақ оларға бұл жағынан бағыт-бағдар беретін ешкім табылмайды. Осылайша, балалар оқшауланып, өздерін қоғамға қажетсіз сезінеді. Қазір қоғамда «балалар үйінің түлектерінің 40 пайызы – заң бұзушылардың қатарына қосылады» деген пікірлер де айтылып жүр. 16-17 жаста мектеп бітірген жасөспірім, балалар үйінен шыққаннан кейін қалай ақша тауып, қалай тәуелсіз өмір сүруді үйрене алмайды. Себебі олар осы уақытқа дейін тек мемлекеттің қарауында болып келді. Жоғары оқу орнына түскеннен кейін де қасындағы ортаға бейімделе алмай, оқуын орта жолда тастап кететіндер де бар. Ал оқуға түсе алмағандарды, көшеде қалып қоймау үшін Жастар үйіне жібереді. Бірақ бұл жақта тек 23 жасқа дейін ғана тұра алады. Жанат Қалиева есімді кейіпкеріміз қазір Жастар үйінде тұрып жатыр. Өміріне налымайды, тәубе дейді. Колледж бітіріп, мамандық алыпты.
– Жалпы Балалар үйінің түлектеріне жұмысқа тұру өте қиын. Мен мектепке жұмысқа тұруға құжат тапсырғанымда, ондағылар мені бірден алғысы келмей, әрең алды. Жақында таныс қыз аспаздың көмекшісі болып жұмысқа орналасыпты. Оған ілесе барып, екінші қыз да орналасқан. Тұратын жерін, Балалар үйінен шыққандығын естігенде 2 қызды бірден жұмыстан шығарған. Сондықтан жұмыс іздегенде Балалар үйінде өскенімізді жасырып қалуға тырысамыз. Дайын асқа үйреніп алғандар бар екенін де жасырмаймын. Үкімет асырайды, әкімдік көмектеседі деп жүргендер де баршылық. Балалар үйінен шығады да, оларға қамқорлық мақсатында ашылған осындай «Жастар үйіне» келе салады. Балалардың 80 пайызы осы оймен жүреді десем, қателеспеген болармын, – дейді Жанат Қалиева.
Оның айтуынша, бес саусақ бірдей емес. Балалар үйінен шыққандардың арасында да адам болсам, ізденсем, оқысам, адал еңбекпен өз нанымды тауып жесем деп талпынатындар бар. Алайда жұмыс берушілер оларды жұмысқа алуға аса құлықты болмай шығады.
– Олар біздің дұрыс жұмыс істей алатынымызға күмән-күдікпен қарайды. Балалар үйінде өскен соң ба біздерді ұрлыққа бейімсіңдер, ұрлықшысыңдар деп қабылдайтындар да жоқ емес. Ал шындығын айтсақ, біздің де адамгершілік қасиеттерді жоғары қойып, тура жолмен жүргіміз келеді. Бірақ оны екінің бірі түсіне бермейді, – дейді Жанат.
Оқуға түсуге қол ұшын береді
Иә, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тағдыры қашан да қиын. Олар ел қатарлы өмір сүруді армандайды. Бірақ жоғары оқу орнына грантқа түсе алмай бір қиналса, жұмыс таба алмай екінші рет қиналады. Мұндайда Балалар үйінен шыққан түлектерге арнайы грант бөлетін қайырымдылық қорлары да бар. Бірнеше жыл бұрын Жазира Мейрамбекқызы жетімдер үйінде тәрбиеленген балаларға Жоғары оқу орындарына түсуге қолұшын беретін Bir Bala жобасын жүзеге асыра бастады. Bir Bala екі жыл ішінде қоғамдық қорға айналды және 42 баланың жолын ашты. Еріктілер Балалар үйінен шыққан оқушыларға колледжді немесе университетті таңдауға, құжаттарды дұрыс тапсыруға, емтихандар мен тестілеуге дайындалуға көмектеседі.
– Bir bala әлеуметтік жобасы балалар үйлерінің, әлеуметтік жағынан осал отбасылардың балаларына бюджеттік негізде оқу орындарына түсуге көмектеседі. Оқуға түсуге мүмкіндік беретін мемлекеттік, жеке бағдарламалар базасын жинадық. Кейбірінің құжатын, енді бір бөлігін емтиханға жеке дайындадық. Әзірге тек Қазақстанның ЖОО мен колледждеріне оқуға түсуге көмек беріп жатырмыз. Алдағы уақытта ең үздік балаларды шетелге оқуға жіберсек деген арманымыз бар, – дейді Жазира.
15 жастағы Айзада сурет салуды жақсы көреді. Bir Bala-дан көмек алғаннан кейін ол өзінің арманын жүзеге асырды. Осылайша, қазір графикалық дизайнер мамандығы бойынша білім алып жатыр.
– Балалар үйінің көптеген балалары кейін жасөспірімдер үйіне барады. Осылайша, қоғамда өмір сүруге бейімделеді. Бірақ көбісі студент болуды, жатақханада тұруды армандайды. Мен балалар үйіндегі барлық бауырларыма жақсы үлгі болуға тырысамын, – дейді Айзада.
Жазира Мейрамбекқызымен бірге командада тағы бірнеше ерікті жұмыс істейді. Жобаның ерекше мақтанышы – Ильдар Асадуллин. Ол Бюджеттік орындар бағдарламасы бойынша Мәскеу әскери университетіне оқуға түскен. 2019 жылы Bir bala жобасы Social impact Award әлеуметтік кәсіпкерлер байқауының жүлдегері атанды.
– Мен Алматы облысындағы жекеменшік жетімдер үйіне жақын жерде тұрдым, оларға қонаққа баратынмын. Мектеп түлектері бар екенін біліп, оқуға түсуге көмек қолымды созуды ұйғардым. Әлімжан есімді бала байқауларды жіберіп алып, оқуға түсе алмапты. Мен осы шаруға шындап кірісіп, колледждерді, жоғары оқу орындарын, білім беру басқармасын араладым. Нәтижесінде, Әлімжан Мұхамеджан Тынышпаев атындағы колледжге грантқа түсті, жатақхана берілді, шәкіртақы алды. Осы балалар үйінің тәрбиешісі маған: «Жазира, сен елге қайта оралмағаның бекер болмапты. Біздің ұл екі қолға бір күрек таппай сенделіп қалып еді. Сен тым құрыса бір баланың тағдырын басқа арнаға бұра алдың», – деді. Бұл сөз мені жігерлендірді. Әрекет шағын істен басталады. Осылайша, «Bir bala» әлеуметтік жобасын жасадым. Егер бір балаға көмектесе алсаң, онда бұл істі жүйелеп, жүз баланың тағдырын жақсарту да қолыңнан келеді деген сөз. Ал білім алу – әрбір адамның өміріндегі аса маңызды кезеңдердің бірі, – дейді Жазира Мейрамбекқызы.
Еркін өмірге бейімделу неге қиын?
Статистикаға сүйенсек, Балалар үйінен шыққан түлектерінің 10 пайызы ғана еркін өмірге бейімделіп кете алады екен. Бұған әсер етуші басты фактор, олардың психологиясындағы тұйықтық пен трамвалар. Отбасы институтын зерттеу орталығының сарапшысы Ғалия Байболатованың пікірінше, мамандар интернатқа түскен баланың психологиялық даму қарқыны баяулайды және ол бірқатар қиындық тудыратынын айтады, яғни интеллектуалды және эмоционалды даму деңгейінің төмендігін, қиял өрісінің жұтаңдығын, тәртібі мен мінез-құлқының нашарлауын байқай аламыз. Мұндай қиындық адамның тұлға болып қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Бала интернатқа қаншалықты ерте жастан түссе, салдары соншалық қиын болмақ. Интернатта баланың жеке қажеттілігі мен қабілетін дамытуға мүмкіндік жоқ. Мұндай жағдайда баланың бойында өзгеге тәуелділік дамиды және өзінің «мені» аз көрінеді. Мәселен, балалар үйінде жеткіншектің жеке ерекшелігін ескеруге мүмкіндік бермейтін өмір сүру режимі бар: ұйқыдан тұру, тамақ ішу, ойнау, оқу, ұйықтау және тағы басқа қатаң тәртіпке бағынады. Зерттеу барысында көп бала өзін-өзі тану кезінде қойылатын «Мен не істегім келеді?», «Кім боламын?» деген сұрақтарға жауап беруге қиналды. Интернатта қалыптасқан тәртіптен тәуелсіз болу үшін бала жылауық, ашуланшақ болуы мүмкін. Бұл проблеманы шешу үшін ол режимге қарсы тұру, қашып кету, ауыру, өзін-өзі жарақаттау, бүлік шығару және т.б. әрекетке барады. Өкінішке қарай, біз интернаттан шыққан балалардың психоэмоционалды дамуының себебі туралы көп айта бермейміз, көбіне оның салдарымен күресеміз.
– Балалар колледжге көбіне тәрбиеленушілер таңдап берген мамандыққа түседі. Түлектердің жұмысқа орналасудағы қиындықтарының бірі ретінде сапалы білім алмауын айтсақ болады. Қалаған мамандыққа түспеген түлектер көп жағдайда орта жолдан оқуын тастап кетеді немесе мамандығымен жұмыс істемейді. Жоғары білім және ғылым министрлігінің дерегінше, 2016-2021 жылдарғы интернат түлектерінің 16-31 пайызы ғана ЖОО-ға түскен. Яғни, олардың аз ғана бөлігі жұмыс берушілерді қызықтыратындай жоғары білім алады. Зерттеу кезінде жұмыс берушілер арасында балалар үйінің түлектері ұрлыққа жақын болуы мүмкін деген ой бар екенін байқадық. Мұндай күмәнді болдырмас үшін балалар өзінің интернат түлегі екенін жиі жасырады. Сондай-ақ тәжірибенің жоғынан да жұмысқа орналасу қиын. Жеке жұмыс берушілер де, жергілікті атқарушы органдар да интернат түлектеріне көбіне жалақысы төмен және ауыр жұмыс түрлерін ұсынады, – дейді Ғалия Байболатова.
Біз қоғам болып Балалар үйінен шыққан түлектердің шалыс басқан қадамын аңдуға, қылмысын әшкерелеуге шеберміз. Бірақ олардың осы уақытқа дейін қандай қиындықтан өткенін, жарқын болашаққа жетуіне ненің кедергі болғанын ескермейміз. Қиын тағдыры үшін әр балаға оқу грантын берсек, интернатты бітіргеннен кейін де психологиялық қолдау көрсетсек артық емес.
Көктем ҚАРҚЫН
© коллаж: Елдар ҚАБА