Ол ұлттық заңнаманың және құқық қолдану тәжірибесінің, мемлекеттік және қоғамдық жаңғыртулардың құқықтық негізі ретінде қоғамның жалпы дамуы мен көркеюіне екпін береді.
Қазақстандықтар үшін ол Ата Заң ретінде, тәуелсіз, экономикалық дамыған, әлемдік мемлекеттер қауымдастығына қосылуға бағыттайтын Негізгі саяси құжат болып табылады.
Еліміздің Негізгі Заңы әзірленуінің де эволюциясы күрделі сәттерге, ерекшеліктерге толы болды. Қазақстанның Ата Заңы француздық, италиялық, германиялық Конституция бола алмайды. Әрине, оны әзірлеген кезде шет елдердің конституцияларының ұқсас ережелері пайдаланылды. Негізгі Заңның әзірленуіне белгілі құқықтық мектептердің, француз құқықтық жүйесінің ықпалы болғанын атап өтуіміз қажет. Өйткені Конституция мәтінін әзірлеуге қазақстандық ғалымдар Ю.Басин, М. Сүлейменов, Н.Шайкенов, Ғ. Сапарғалиевтермен қатар ресейлік заңгер С.Алексеев және француздық екі маман Роллан Дюма және Жак Аттали қатысты. Осы орайда француз құқықтық жүйесінің озық үлгілері де Негізгі Заңды дайындауда негізге алынды.
Өткен кезеңдерді зерделей отырып, осы кезеңде өмірге конституциялық құндылықтарды енгізуде үлкен еңбек сіңірілгенін байқауымызға болады. Ол Конституцияның әлеуетін қоғамдық өмірдің барлық саласында қолданумен тығыз байланысты. Мемлекеттің тәуелсіздігі билік органдарының, ең бастысы азаматтардың Конституцияны және заңдарды бұлжытпай орындағанда ғана сақталады.
Қазір кейбір мемлекет үшін даму деңгейі, аймақтық, этникалық, діни және басқа ерекшеліктеріне қарамастан мемлекеттік биліктің заңдылығы басты мәселе екенін көре аламыз. Құқық теориясында заңдылық – ол кез келген өркениетті мемлекеттің ішінде, сонымен қатар халықаралық аренада танылуы. Бұл ұғымның жан-жақты мағынасына зерттеуші ғалымдар кеңінен жан-жақты тоқталады: «Понятие «легитимности», помимо сказанного, как раз и выражает опору и поддержку власти субъектами политики, населением страны. А это выходит далеко за рамки того, что называется легальностью, которая свидетельствует о юридическом, законодательном обосновании того или иного типа правления. Таким образом, легитимность представляет собой понятие оценочное, оно несет на себе печать этического характера, а легальность характеризует юридические основы власти» [1,79].
Әлемдік тәжірибеге талдау жасайтын болсақ, көбіне мемлекеттің халықаралық және ішкі танылуы олардың Негізгі Заңды қабылдауы мен оны орындау деңгейінен көрінеді. Өйткені Конституция тұрғындардың кең жіктерінің мүддесіне, билік пен басқаруды ұйымдастырудың демократиялық принциптеріне, құқықтың үстемдігіне, жалпыға ортақ халықаралық талаптарға негізделеді.
Мемлекеттің Негізгі Заңы халықтың қажеттілігін айқындап, олардың мүдделерін бекітуі тиіс, ал ол халықтың Негізгі Заңды әзірлеумен, қабылдауға тікелей қатысқанда жүзеге асады. Мемлекеттің заңдылығын қамтамасыз ету – өте күрделі міндет, оны мойындамау адам құқықтарының жүйелі бұзылуына, бейберекетсіздікке әкеледі. Мемлекетімізде болған Қаңтар оқиғасы көптеген мәселенің ашылуына әкелді, ол туралы заңгер былай деп атап көрсетеді: «Бұл – бізге үлкен сабақ. Өзіміз ғана емес, бізден тараған ұрпақ та қаңтардан сабақ алса, қаңтардағы қырғынды болдыртпаудың жолын білсе. Дұрыс айтасыз, бұл оқиға тарихымызда қалары анық. Қандай елдің тарихы бар? Тәуелсіз елдің тарихы бар. Қандай ел тарихын өзі жаза алмайды? Тәуелсіздігі жоқ ел өз тарихына ие емес, сондықтан өз тарихын жаза алмайды. Сондықтан жақсы болсын, жаман болсын, тарихымыз жоғалмаса деп тілеймін. Бүкіл кемшілігімен, артықшылығымен Қазақстан деген ел дүние тұрғанша тұрса деп тілеп жүрміз. Осы жолда қолымыздан келетін қандай іс бар, соны жасауға ұмтыламыз. Біреу сынар, біреу қолдар, мәселе онда емес. Мәселе ұлттық, мемлекеттілік жолдың ұзақ болуында».
Мұндай қайшылықтар қалыптасып қалған мемлекеттер дамуын бірнеше жылға артқа жылжытады. Ондай дағдарысқа бір рет жол берілсе, одан шығу өте ауыр болады. Қарапайым ережені бұзудың өзі тарихтың дамуына кенеттен әсер етуі мүмкін.
Екінші жағынан дамудың дұрыс стратегиясын анықтау, Конституцияның рухы мен әр бабын сақтау, мемлекеттерге халықтың қолдауына ие болып, креативті экономика мен прогрестің жолына түсуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның қолданыстағы Конституциясы дүниежүзілік қауымдастық танитын жалпыадамдық және ерекше маңызды қазақстандық үлгілерге негізделеді. Ол республиканың толық заңдылығын қамтамасыз етудің негізін қалады. Сонымен қатар халықаралық құқықтың басты құндылықтарын да негізге алуға мүмкіндік береді. Осы орайда Ата Заңымыздың 8-бабында осы құндылықтар: «Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тарады» деп бекітілген. Бұл конституциялық норма бүгінгі геосаяси қайшылықтар, соның салдарынан жасалып жатқан экономикалық санкцияларға төтеп берудің балама жолдарын ұсынады. Ешқандай мемлекеттің ішкі ісіне араласпай, бірақ елдің экономикалық тоқырауына жол бермеу – мемлекеттік биліктің басты міндеттерінің бірі.
Ата Заң елдің аумақтық тұтастығын, президенттік басқару нысанын, халық билігі қағидатын, Негізгі Заңның ең жоғарғы заңдық күші мен тікелей қолданылуын, идеологиялық және саяси әралуандылық, жекеменшікке қол сұғылмау, адам мен азаматтың халықаралық танылған құқықтары мен бостандықтары, мемлекеттік биліктің жаңа жүйесі, мемлекеттік рәміздерді бекітті.
Дұрыс және нақты екшеленген конституциялық саясатқа сәйкес Қазақ елі барлық салада көптеген жетістікке жетті. Конституциялық тіннің мазмұнын өмірге енгізу жоспарлы түрде Мемлекет басшысының Жолдаулары мен сөйлеген сөздері, елдің бағдарламалық-стратегиялық құжаттары Конституциядағы мақсаттарға сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органдардың, қоғамдық институттар мен азаматтардың қызметі, елдің жетістіктері, қазақ елінің халықаралық аренадағы беделінің өсуі Конституцияда анықталған құқықтық ережелерге негізделеді. Әлемдік тәжірибе және ұлттық ерекшеліктерді назарға ала отырып, Қазақ елінің барлық үрдісті тек құқықтық шеңберде жүргізіп отырғанын көреміз.
Қазіргі заманғы мемлекеттердің дамуы, әлемдік жаһандану процесстері нәтижесінде экономикалық, саяси және мәдени үрдістердің кейбір елдердің шегінен шығуы, жаһандық және ұлттық қауіпсіздік тиімді мемлекеттік стратегияның болуын талап етеді. Осы тұрғыда Мемлекет басшысы «Қазақстан-2050» стратегиясын қайта қарастыруды ұсынды: «Соңғы жылдары әлемде теңдессіз геосаяси, экономикалық және технологиялық өзгерістер болды. Осыған орай біздің кейбір стратегиялық құжатымыз өзектілігін жоғалтты. Сондықтан «Қазақстан-2050» стратегиясын түбегейлі қайта қарау қажет».
Сонымен қатар мемлекеттің болашақ құқықтық дамуын қамтамасыз ететін 2021 жылы 15 қазанда Президенттің тиісті Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі құқықтық саясатының тұжырымдамасы қабылданды. Бұл саяси құжаттың негізгі басымдықтары мыналар: «Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі құқықтық саясатының тұжырымдамасы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің ұлттық құқықты, құқық қорғау және сот жүйелерін, сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызметті дамытудың, сондай-ақ құқықтық білім беру мен құқықтық насихаттың басым бағыттарын айқындайтын құжаты болып табылады».
Бұл құжатта көрініс тапқан негізгі ережелер мемлекет пен қоғамның барлық қазақстандықтың мүддесін қорғаудағы басымдығы мен бағыты Конституциядағы кепілдік берілген адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қатысты нормаларымен логикалық тұрғыда үндестік табады. Әсіресе, мемлекеттік институттардың жұмысын жетілдіру, құқық үстемдігі мен заң алдындағы теңдік принциптерін жүзеге асыру, сот жүйесінің ашықтығы мен қолжетімділігі, құқыққорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегия қалыптастырып, оны жүзеге асыру, тұрғындардың құқықтық мәдениетінің деңгейін көтеру.
Конституцияның 1-бабының 2-тармағында бекітілген қазақстандық патриотизм принциптері, қазақ елінің тәуелсіздігі, ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім, зайырлы қоғам және жоғары руханилық даму, инновациялар мен цифрландыруға негізделген экономикалық дамумен қоса толыққанды идеологиялық негізге ие болды. Жалпыға ортақ еңбек қоғамы, тарих, мәдениет және тілдің ортақтығы, ұлттық қауіпсіздік және жалпыәлемдік, аймақтық мәселелерді шешуге жаһандық қатысуға да конституциялық құндылықтар мүмкіндік береді.
Ұлттық құқықтық жүйенің бәсекелестігін барлық базалық салада, жеке және жария құқықты дамытуға да құқықтық тұжырымдамада үлкен мән берілді. Олар әлемдік құқықтық кеңістікте болып жатқан қазіргі заманғы қажеттіліктер мен тенденцияларға жауап бере алатын ұлттық заңнаманың жаңа түрін қалыптастыруға бағытталған. Еліміздегі 2022 жылдың 5 маусымындағы бүкілхалықтық референдум негізіндегі конституциялық өзгерістерге сәйкес Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару, Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодекстерге толықтырулар енгізілді. Осы заңнамаға енгізілген өзгерістер адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға құқық қорғау органдарын қазіргі заманғы сын-қатерлерге жауап беру үшін жаңа деңгейге көтеруге бағытталады.
Соңғы кезеңдегі мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге қатысты әкімшілік реформалардың соңғы нәтижесі, министрліктер мен олардың құрылымдарының жауапкершілігіне және күрделі жағдайларда, тереңдей бастаған интеграциялық процесстерде сапалы әрекет ете алатын, шағын және тиімді Үкіметті құру болып табылады.
Қоғамдық келісім – 120 этнос, 17 діни конфессия өмір сүріп қызмет ететін қазақ елінің басты жетістіктерінің бірі. Бұл жетістіктің негізі еліміздің Конституциясында негізделіп, оның кіріспесінде былай деп атап көрсетілген: «Біз ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып осы Конституцияны қабылдаймыз».
Бұл Негізгі Заңның кіріспесінде келтірілген ережелер логикалық түрде басқа да конституциялық нормалардың мынадай құндылықтарын қалыптастырады, олар: барлығының тепе-теңдігі мен кемсітуге жол бермеу, идеологиялық және саяси әралуандылық, қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, әркімнің ана тілі мен мәдениетін қолдануы, тілді таңдау, тәрбие, білім алу және шығармашылық.
Парламенттің Жоғарғы Палатасындағы Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасының болуы, Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасау да мемлекеттің конституциялық нормаларды орындауы. Ал осы аталған басымдықтарды ескермеу немесе бұзу конституциялық нормаға жат екенін біз Конституцияның 39-бабының 2-тармағынан көре аламыз: «Ұлтаралық және конфессияаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады».
Қолданыстағы заңнамада аталған конституциялық талаптарды жүзеге асыру тетіктері қарастырылып, азаматтарды кез келген жағдаяттар бойынша кемсітуге жол бермеудің талаптары бекітілген. Бұл мәселелер бүгінде еліміздегі заңнамалық өзгерістерге сәйкес мемлекеттің ерекше бақылауында.
Кейбір батыс елінің сарапшылары Негізгі Заңдағы жарияланған патриотизм ұлтшылдыққа пара-пар емес, қазақ ұлтының өкілі емес этностар да қазақ елінің патриоты екенін атап өтеді. Мұндай ерекшелікті кейбір елдерде тарату қажеттігі де жиі айтылады. Қоғамдағы келісім мен тұрақтылық конституциялық-құқықтық негізі бар мемлекеттің әлеуметтік саясатының тиімділігіне де байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабының 1-тармағында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп атап көрсетілген. Ол жалпы ереже қазақ елінің азаматтарының лайықты өмір сүру жағдайы, жеке тұлғаның еркін дамуы арқылы әлеуметтік тепе-теңсіздікті жеңілдету міндетін мүмкіндігінше мойнына алатынын көрсетеді.
Жалпыға бірдей еңбек қоғамы идеясын жүзеге асыру Конституцияның 24-бабының бірінші тармағында айқындалған: «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар».
Бұл қай заманның да жанашыры болмасын, Аристотельден бастап Абайға дейінгі ойшылдар айтқан адамдардың әл-ауқатын тек адал еңбек қана көтереді. Сол орайда адал да, әділ қызмет істеу үшін мемлекет барлық жағдайды жасайды. Ол аталған кепілдіктер де Конституцияда анық бекітілген: «Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар».
Осы аталғанның барлығы үйлестірілген әлеуметтік саясатты жүргізуге әкеледі.
Ата Заңымыз қолданысқа енген кезден бастап әлеуметтік бағытталған нарықтық экономиканың дамуының, кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі, меншіктің теңдігі мен әртүрлілігінің құқықтық негіздерін қалыптастырды. Осы принциптерді жүзеге асыра отырып, қазір қазақ елі инновациялық даму стратегиясына негізделген дамудың жаңа деңгейіне көтерілді. Бұл бағыттың қарқынын жаһандық экономиканың дамуы үшін өзекті болашақ энергия, энергияның балама қайнар көздері және «жасыл» экономика тәрізді заманауи тәсілдер көрсетеді.
2023 жылдың 2 маусымындағы Мемлекет басшысының Еуропалық кеңестің президенті Шарль Мишельмен «Орталық Азия – Еуропалық Одақ» саммитінде келіссөздер барысында шарттарға қол қоюуы, 2023 жылдың 19 мамырындағы «Орталық Азия – Қытай» саммитінде Қытай Халық Республикасы төрағасы Си Цзиньпин елімен экономикалық-гуманитарлық байланысты күшейту туралы мемлекетаралық 23 шарттарды жасасуы осы қарқынды үдете түседі. Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында өнеркәсіптік-инновациялық дамудың бағдарламасы көрсетілген. Оны жүзеге асыру өндірістік өнім көлемінің өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік беріп, өңдеу өнеркәсібінің энергия шығынын азайтуға әкеледі.
Азаматтардың өмірінің деңгейі мен сапасы – еліміз дамуының нақты мақсаттарының бірі. Осы орайда сапалы білім, жоғары технологиялық медицина, саламатты өмір салты, бұқаралық спортты дамытуға баса наза аударылуы қажет.
Қазақ елінде жалпы Ата Заңның әлеуетін жүзеге асырудың тұрақты тенденциялары қалыптасқан. Сонымен қатар дәстүрлер қайшылықтары, әлемдік, аймақтық деңгейдегі жаңа сын-қатерлер осы мақсаттарға жету үшін барлық субъектіден Конституцияға өте мұқият және ыждағатты қарауды талап етеді. Мемлекет пен қоғам оның ережелері мен нормаларын сақтауды, жасампаздық пен біріктіруді, Ата Заңның үйлестіруші рөлін төмендетуге бағытталған әрекеттерден қорғау керек.
Ата Заңды құрметтеу – әр азаматтың нақты істерінен, адал еңбегінен және заңға бағынуынан көрінеді. Сондықтан барлығы, әсіресе мемлекеттік қызметшілерден Конституцияның рухы мен әрпіне жауап бере алатын, конституциялық нормалардың нақты орындалуын, бірыңғай қолданылуын қамтамасыз ететін конституциялық тәжірибе қалыптастырудың барлық жағдайын жасауды талап етеді. Жалпы, Ата Заңды қастерлеу оның әр әрпін бұлжытпай орындаудан елдегі заңдылық тәртібін қалыптастырады. Өкінішке қарай, мемлекеттегі құқықбұзушылықтар, оның ішіндегі мемлекеттік қызметшілердің кейбір жағдайларда заңды өрескел бұзуы, әрине халықтың мемлекеттік билікке деген сенімділігін төмендетеді.
Бұл мәселенің қай кезеңде болмасын өзекті екенін, әсіресе әділеттілікті басымдық ретінде назар аударуға қажетті ұстанымды заңгер ғалым былай деп атап көрсеткен еді: «Нашей профессиональной обязанностью является разъяснение положений новой Конституции страны, воспитание у граждан республики, всех жителей Казахстана уважительного отношения к Основному закону. Почитание и неукоснительное исполнение Конституции мы должны превратить в культ, как в США и других странах развитой демократии. Не только юристы, но и все государственные служащие должны, по моему глубокому убеждению, добиться того, чтобы нарушение норм Конституции и законов страны воспринималось как большой грех. Такое отношение к Конституции должно быть привито нашему человеку с пеленок, вместе с молоком матери».
Бүгінде мемлекеттің даму бағыты, ұлттық идеология туралы сарапшылар, ғалымдар көптеген ғылыми пікірталас ұйымдастырып, әр алуан ұсыныс жасайды. Көптеген этнос өмір сүретін қоғамда бұл мәселенің әржақты тұжырымдарды туындататыны әмбеге аян. Осы орайда біз өзіміздің талмас адал еңбектеріміз арқылы құқық пен адам құқықтарының жоғары үлгілері мен құндылықтарын өмірге енгізуге ұмтылуымыз қажет. Осы конституциялық құндылықтарды ұлттық идеяның темірқазығы ретінде ұсынамыз.
Жамаладен ИБРАГИМОВ,
заң ғылымдарының докторы,
профессор