Әліппе әлемі немесе балалықтан – даналыққа

Сирек кітаптардың әр бетін қайталап қарау – өткен өмірдің беттерін қайта парақтаумен бірдей. Бүгіннің кешегі көрінісін көре аламыз. Білімнің бар са­ласы қамтылған кітапты парақтау – бұл тарихты ақта­румен тең.

Қаншама ғалымның қаламы шың­далған кітапхана қорындағы жазба жәді­герлер негізінен оқырманға ұсынылған «Ба­лалықтан – даналыққа» деген кітап көр­месі даңғыл жолдың бағдары дерсіз. Өйткені арнайы сирек кітаптардан тұра­тын кітап көрме, өз оқырмандары мен зерттеу­шілерін күтуде. 

Ахмет Байтұрсынұлының «Әліп-би» оқулығы (Жаңа құрал) 1926 жылы «Кы­зыл-Орда» баспасынан жарық көр­ген және 1935 жылдардан бастау алған «Сауаттандыр­ғыш», 1935-1937 жылдары «Әліп­­­пелерге» ұлас­қан баланың таным­дық қарымы мен қабі­летін ашатын бұл кітаптар легінің соңы 1996 жылдардағы жарық көрген түрлі ұлт тіліндегі ана тілі кітаптарымен де толыққан. 

Оқырманын елітіп әкететін және ерік­сіз таңғаларлық күйге түсіретін бұл кітаптар топтамасы көкейдегі көп сұ­раққа жауап берерліктей. Мәселен, адам баласы өзінен бұрынғы адамдардың қарым-қабілеттерінің басқа болуына бай­ланысты өткен өміріне көз жүгіртіп, қабылдаулары анағұрлым ауыр. Тап осы жердегі әліппелер мен ана тілі және табиғаттың да әліппелері­нің болғанына қарап, басқа пікірдің қа­лыптасары да сөзсіз. 

Тарихқа көз жүгіртсек, «Сауат ашу» құ­ралының өзі ХІХ-ХХ ғасырларда оқу-ағарту сала­сында екі түрлі бағытта дамып, орыс және араб әліпбилерімен жазылған. Медресе­лерде араб, орыс-қазақ мектеп­терінде орыс әліпбилері оқытылып келіп, Орынборда 1864 жылы жарық көрген «Қазақ хресто­ма­тиясымен» ілесе шыққан «Қазақтарға орыс тілін үй­ретудің бас­тауыш құралы» 1871 жылы алғаш рет орыс әліпбиі, яғни көне славян, кирилл қаріп­терінде жарық көрген. «Қа­зақ хрес­то­ма­тиясы» сауат ашуға арналған әліппе емес, оқу мен жазуды меңгерген балалардың алған білімі мен дүниетанымын дамытуды көз­дейтін оқу­лық ретінде ұсы­­нылған. Бұдан ке­йін А. Алек­­торовтың «К муд­рос­ти ступенька. Азбука для уче­ников начальных русско-ка­з­ах­ских школ» 1891 жылы, А.Васильевтің «Букварь для кир­­гизских школ» 1912 жылы тағы сол сияқты басқа да әліп­пелер жа­рық көрді. 

Сондай-ақ К. Ушинский өз заманында басқа ұлт балаларын орыс тілін саналы меңгеру үшін деп өзінің ана тілінде сауат ашуы қажет деген қағидасын ұстанды. Бірақ қолданылған әліппелер қазақ тілінің ды­быстық ерекше­ліктерін түгел бере ал­маған. 

Сонымен қатар заманында түр­кі зия­лыларын біріктірген «Жәдитші­лер» ұйы­мының бір топ мүшелері қазақ мектептері үшін жаңа оқулықтар жазды. Олар – Уфада 1910 жылы М. Нұрбаевтың «Әліппесі» шыққан. З. Ерғалиұлының «Қазақ әліппесі» Қазаннан 1910 жылы, М. Мал­дыбаев пен Ж. Аңдамасовтың «Қа­зақ­ша ең жаңа әліппесі» 1912 жылы, К. Сыр­ға­линнің «Қазақша әліппе кітабы» 1913 жылы жарық көрген. Мұ­ның бәрі де жаңа бір сер­пі­лістен туған алғашқы оқу­лықтар еді. 

Алайда бұл аталған оқу­лықтар кең қолданыс таба алмаған. Оқу­лық­тардың басты мақ­саты қазақ балаларын оқу мен жазуға төте жолмен үйретуді көздеген болса да. 

 Ал ғұлама ғалым А. Байтұрсынұлының жаңа әліпбиі (төте жазу) үлгісімен жа­зыл­ған «Оқу құралы» Орынбордан 1912 жылы шыққан қазақ мектептерінің әліппеге деген сұранысына толық жауап бере алды. Оқушылардың сөздік қорын барынша сауат ашу мақсатында тиімді пай­даланған. Жылдар өте дами түсіп, бар­лық жағынан дыбыстық, сөздің мағыналық жақтары ес­керіліп, сөздердің қолдану ерекшеліктері де есепке алынып, 1925 жылы әдістемелік негізді ескере отырып, бастауыш мек­тептеріне ар­налған «Жаңа Әліп-биді» 1927 жылы «Қызыл-Орда» баспасы арқылы ұсынған. «Әліппенің» ең озық үлгісін бере алған бұл оқулық, баланың сөйлеу дағ­дыларын жоғары деңгейде қалыптас­тыру мәсе­лелері дидактикалық және әдіс­темелік тұрғыдан жетік шешімін тауып бере алды.

1930 жылдардың басында жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру жө­ніндегі Үкіметтің қаулы-қаралары Ке­ңес Одағының аумағындағы мектеп оқулық­тарының мазмұны мен құрылымы бір­текті болуын қатаң бақылауға алып, қыса түскен тұста латын қарпіне ауысып үл­гер­ген біз үшін жаңа серпіліс әкелді.  

Бастапқыда С. Кеңесбаевтың әліппесі орыс мектептеріндегі «Букварьға» тым ұқ­сас болды. Десе де, 20 жылға жуық бірнеше ұрпақтың сауатын ашқан. 

Әліппе қазақ білім беру жүйесінің сауат ашу тарихында елеулі із қалдырды. Бейім­бет. Ғабит. Әміржан деп қана берілген авторлар тобы 1935 жылы «Қазақстан» баспа­сынан «Сауат­тан­дыр­ғыш» (Сауат­сыздар әліппесі) деген кіта­бын шығарады. Үл­кендер мектебіне ар­налған Әліппе 1937 жы­лы «Қазақтың мемлекет баспа­сы­нан» шықса, 1938 жы­лы «Қазақ мемлекет баспасынан»  С. Кеңес­­­баевтың «Әліп­песі», 1939-1940 жылдары К. Төле­баевтың «Әліп­песі» «Қазақ мемлекет баспасынан» бір­не­ше жыл шығып отырған. 

Уақыт өте келе 1952-1963 жылдар ара­лы­ғында С. Кеңесбаев, Ә. Байділдин, Ғ. Бе­­­галин сияқты ғалымдар құрастырған 12 басылым жарық көрген. Осылайша, «Әліппе» қазақ білім беру жүйесінің сауат ашу тарихында елеулі із қалдырды. Әдіс­те­мелік еңбектерде Әліппе – сауат ашу­дың ды­быстық талдау-жинақтау әдісімен жа­зылды және сауат ашу жұмысын ғылыми жүйелеп, кезең-кезеңге бөлген, оның әр кезеңінде жүзеге асырылатын мақсаттар мен міндеттерді айқын белгі­леген оқулық болды. 

Тек 1967 жылы З. Төрежанова, М. Тө­ре­жанова, М. Жұбанова сияқты ав­тор­лардың жарық көрген жаңа әліппені жазу­да авторлары сауат ашу кезеңінің 6 ай­дан 3 айға дейін қысқартылуы се­бепші болды.  

Осылайша, 1984 жылы мектептерде алты жастан бастап оқытуды және оқу­лық­тардың жаңа кешенін әзірлеуді қолға алды. Сауат ашуға негізделген жыл бойғы оқы­латын Ш. Әуелбаевтың авторлы­ғымен шық­­қан Әліппе екі жыл қолда­ныста бол­ған. 1986 жылы толықтырылған Ш. Әуел­баев, М. Жұбанова, М. Төре­жанова, З. Әй­те­нова сияқты авторлық құраммен жаңа Әліппе жарық көрді. 1990 жылы Білім министрінің Әліп­пе­лер­ге жариялаған конкурсының жеңім­­пазы болған М. Жұба­нованың «Әліппе» оқулығы 1992-1993 жыл­­­­­дардан бастап қол­данысқа еніп, 1997 жыл­­­ға дейін негізгі сауат ашу құралы ретінде қол­данылып келген. 

Жалпы алғанда, балаларды жас ке­зінен халқымыздың дәстүрлі дүние­та­нымы мен әдет-ғұрпына баулуды және отаншылдық пен адамгершілікке тәрбие­леу мақсаты көзделген. 

«Әліппе – ғылым анасы.

Әліппеден басталған,

Даналықтың данасы...» дейді Мұқа­ғали Мақатаев. Бұл аталған әдіс-тәсілдер де, өлең жолдары да заман өтсе де өзек­тілігін жой­мақ емес.  

Мөлдір ТӨЛЕПБАЙҚЫЗЫ,

 Ұлттық академиялық кітапхана 

қызметкері