– Мұқаш мырза, «Осындай аса маңызды шақта зор экономикалық серпіліс жасауға еліміздің толық мүмкіндігі бар. Ол үшін біз біртіндеп жаңа экономикалық үлгіге өтуіміз керек. Бұл жұмысты батыл жүргізуіміз қажет. Басты мақсат – қағаз жүзіндегі биік жетістіктерге қол жеткізу емес, шын мәнінде халықтың тұрмыс сапасын жақсарту болуға тиіс». Президенттің осы тапсырмасы туралы ойыңызды білсек. Қазақстан өзіне тән ұлттық экономикалық модель қалыптастыра ала ма? Ол қандай болуы керек?
– Әрбір мемлекеттің экономикасы екі бағыт бойынша дамиды. Біріншісі – индустриялық бағыт, екіншісі – аграөнеркәсіптік бағыт. Әдетте біз белгілі бір мемлекет төңірегінде әңгіме айтар кезде «аграрлы мемлекет», «индустриялды мемлекет» немесе «агро-индустриялды ел екен» деп жатамыз. Біз бәзбір мемлекеттер секілді тек туризммен күн көріп отырған, туризмі экономикасының басым бағыты болып отырған мемлекет емеспіз. Бірақ Мемлекет басшысының өзі айтып отырғандай, туризм – біздің елімізде экономикамыздың бір бөлігі. Меніңше, Қазақстанға тән бір ұлттық экономика болуы мүмкін емес. Себебі біз жан-жақты дамуымыз керек. Біз кейде «ұлан-ғайыр жерімізде «Менделев кестесіндегі түгелге жуық элементтер бар» деп жерасты қазба байлықтарымызды айтып мақтанамыз. Бірақ бұл экономикамызды толық дамытатын фактор емес. Мұнайымыз бен газымыз, сол секілді элементтер де сырттағы факторларға байланысты. Оның ішінде логистикаға да байланысты. Дұрыс, біз барлық мүмкіндіктерімізді толық пайдалануымыз керек. Бірақ нақты қандай шараларды жүзеге асыруымыз керек дегенде біз нағыз дамыған мемлекетке айналамыз десек, бұрынғыдай экономикамызды жоспарлағанда статистикалық цифрлар мен сандардан, пайыздық есептеулерден бойымызды аулақ салып, нақты істерге мән беруіміз керек. Есеп беретін шенеуніктердің «тығылатын» жері де осы – цифрлар мен есептер. Мысалы, 2022 жылы Қазақстанның экспорттық, импорттық операциясы 146 млрд АҚШ долларын құрады деп естиміз. Соның ішінде 83 млрд-ы экспорт болса, ал 63 млрд-ы импорт болған. Экономикамызды жоспарлауда импортты жоспарлаудан қарағанда экспортқа аса мән беруіміз керек. Мемлекет басшысы 2029 жылы жалпы ішкі өнімімізді 460 млрд АҚШ долларына арттыруды көздеп отыр ғой. Яғни, қазіргі жалпы ішкі өніміміз 220 млрд доллар болса, 2029 жылға дейін екі-үш есеге арттыруымыз керек. Ал оны қалай арттырамыз? Меніңше, Үкімет келесі жылдан бастап барлық жергілікті әкімшілік органдарымен бірлесе еліміздегі әр компанияның мүмкіндіктерін ескере отырып, оларға өз кезегінде мемлекет тарапынан көмек беріп жұмыс істеуі керек. Күні кеше жаңа министрліктер құрылды, кадрлар арасында ауыс-түйістер болды. Жаңа әкімдер сайланды. Олар енді Президенттің үмітін ақтап, еліміздің дамуына қажетті барлық шараларды қолға алу керек. Егер біз дәл қазір сол шараларды қабылдамасақ, Мемлекет басшысының тапсырмасын орындауымыз қиынға түседі. Мысалы, біз белгілі бір тапсырманы орындау кезінде қаржылық сметалық құжаттарды реттейміз деп біраз уақытымызды жоғалтамыз, оны мемлекеттік сараптамаға беріп тағы уақыт құртамыз. Осы секілді факторлар жұмыстың жеделдетуін тежейді. Меніңше, осындай жұмыстарды баяулатуға алып келетін кедергілерді жойып, істің жылдам арада іске асуына мән беруіміз керек. Сондай-ақ елімізде шикізат өндіретін өндіріс орындарын ашып, шетелдің шикізаттарына тәуелділікті азайту керек. Мысалы, кеше Қарағанды облысында автомобильдерге арналған шиналарды шығарамыз деп мыңдаған миллиард қаржы жұмсап жатырмыз. Бірақ елімізде шина шығаруға арналған бір шикізат жоқ десек болады. Ол шикізаттарды алып келіп сол шиналарды шығарған күннің өзінде Еуропадан, Ресейден, Жапониядан және сол секілді өзге елдерден келіп жатқан шиналарға қалай бәсекелес боламыз? Ертең өзіміздің шикізатсыз шығарылған дүниелер бәсекеге жарамсыз болып жатса, тағы да мемлекет қаржысына алақан жаямыз. Меніңше, осы тұрғыда мемлекет қаржысына қол сала бермей, мемлекеттің қорына ақша құятын шараларды атқаруымыз керек. Бұл ауыл шаруашылық саласына да қатысты. Мысалы ет-сүт өнімдеріне де баса мән беріп, отандық өнімдердің дамуына атсалысуымыз керек. Сонда ғана Жолдауда айтылған тапсырмаларды орындауға мүмкіндік аламыз. Сондай-ақ дайын өнімдерді шығаратын зауыттарды салуымыз керек. Мысалы, бізде ұн шығаратын зауыттарымыз бар. Ұнның көбін Ауғанстанға жіберіп келдік. Бірақ бүгінде біздің алдымызды Өзбекстан орап кетіп отыр. Дайын өнімдерді шығаратын зауыттар салу аса қиындық тудырмайды. Тіпті, қысқа мерзімде салып тастауға болады. Естеріңізде болса, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қажеттіліктерді өтеу үшін қысқа мерзімде бірнеше зауыт салынған еді. Сол секілді зауыттарды салу үшін ұзақ мерзім аса қажет емес.
– «Қазақстанның стратегиялық мақсаты – Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналу. Осы мақсатқа қол жеткіземіз десек, ең алдымен, өнімді жоғары деңгейде өңдеуге көшуіміз қажет. Алдағы үш жыл ішінде агроөнеркәсіптегі өңделген өнім үлесін 70 пайызға жеткізуіміз керек. Ол үшін салық саясатын қайта қарау қажет». Елімізде жыл соңына дейін Салық кодексіне негізгі үлкен өзгерістер дайын болуы керек, бүгінде дайындық жүріп жатыр. Ол қандай болуы керек? Тек бюджетті толтыруды көздейтін фискальды саясаттан ынталандыру саясатына қайтсек көшеміз?
– Біз Еуразия деп аузымызды кеңге ашпай-ақ, алдымен мына Орта Азиядағы елдермен өзімізді салыстырып көрелікші. Мына Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттермен кейбір салалар бойынша бәсекелесе алып жүрміз бе? Мысалы, еліміздің оңтүстік өңіріндегі жұрт Қырғыз Республикасы мен Өзбекстанның тауарларын тұтынып отырғаны жасырын емес. Қырғыздар шығарған киімдерді киіп, Өзбекстанның тауарларына тәуелді болып отырмыз. Сол аталған мемлекеттерге бара қалсаңыз, жеңіл өнеркәсіптің бізден қарағанда алда екеніне куә боламыз. Ал бізде қарапайым ғана бидай өнімдерін, ұн сақтайтын логистикалық орталықтар кемшін түсіп жатады. Тек соңғы жылдары Мемлекет басшысының тапсырмасымен осы жайттарға көңіл бөлініп келеді. Осы ретте еліміздің әрбір өңірі өз мүмкіндіктерін ортаға салып, тиімді шаралар қабылдауы керек. Мысалы, оңтүстік өңірлер ауыл шаруашылығы өнімдерін, көкөніс-жемістен өндіріс орындарын ашуды қолға алса, өзге өңірлер өзге де қанша өнім шығара алатынын есептеп, соған сай өндіріс орындарын ашуды мақсат етуі керек. Өз кезегінде бұған мемлекет те мүдделі болуы қажет. Бұл тұрғыда ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп және құрылыс министрлігі бірлесе отырып жұмыс істеуі қажет.
– Өңдеу саласын жетілдіру маңызды екені белгілі. Өңдеу дегенде ең алдымен металл өңдеу, мұнай-газ, машина жасау саласы еске түсері анық. Одан бөлек, өнім шығаратын кластер құру үшін не қажет?
– Біз мыс, қорғасын, мырыш, аллюминий сынды металдарды шығарып жатырмыз. Олардың барлығы – өңдеуді қажет ететін металдар. Өзім химия саласында жұмыс істегеннен кейін Жамбыл облысы мен Түркістан облысындағы шикізаттардан хабарым бар. Олардың барлығын шикізат күйінде қалдырмай, бәсекеге қабілетті өнім өндіру ісін жолға қоюымыз қажет. Мысалы, қарапайым мыс пен мырыштың өзінен көптеген өнім өндіруге болады. Қаншама миллиардтаған қаржы кетіп жатыр. Мемлекеттің қаржы қоры шексіз емес қой. Ертең ол қаржының орнын толтыру керек. Толтыру үшін тек шикізат күйінде қалдырмай, өнімдерді өндіре білу уақыт талабы болып отыр. Біз қазір аурухана мен мектеп сынды маңызды нысандар салып жатырмыз. Рас, керек нәрсе. Егер біз осындай өндіріс орындарын ашуға басты мән берсек, олар өз кезегінде мемлекет қазынасын толтырып, ондай маңызды нысандар бүгінгіден де көптеп салынатын еді. Осы жағын ойлануымыз керек. Тек бүгінгі күнмен өмір сүруге болмайды. Ертең экономикамызды әлемдік бәсекеге қабілетті етуіміз үшін қазірден алдын-ала шараларды жүзеге асыруымыз қажет.
– «Аймақтарға қатысты саясатта маңызды реформалар жүргізілді. Соның нәтижесінде әкімдерді тікелей сайлау тәсілі енгізіліп, әкімшілік реформа қолға алынды. Бұл ретте бюджетаралық қатынастарды түбегейлі өзгерту де өте өзекті мәселе. Жаңа экономикалық үлгіге көшкенде аймақтардың бюджет мәселесіндегі дербестігін арттыру керек». Осы мәселе бойынша ойыңызды білсек. Үш жылдық бюджеттен бас тарту туралы да ұсыныстар бар. Ендеше оңтайлы нұсқа мен аймақтарға қатысты үлгі қандай болуы керек?
– Мен көктемгі сессиядан кейін жаңадан сайланған әкімдермен кездестім. Сонда байқағаным, көбі – жас азаматтар. Әрине, «жас келсе – іске» деген халықпыз. Бірақ солардың сол сайланған округтер проблемаларын шешуде тәжірибелері бар ма – ол жағына да мән беруіміз керек. Азаматтарды сайлағанда трайбализмге, рушылдыққа, жершілдікке қарап сайлаудан аулақ болуымыз керек. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптің, шағын кәсіптерден түсіп жатқан салықтарды сол өңірлерде қалдырып жатырмыз ғой. Сол қаржы қаншалықты тиісті деңгейде жұмсалып жатыр – осыған назар аударуымыз керек. Мысалы, салықтан жиналған қаржы көлемі 16 трлн теңге болса, шығындарымыз 20 трлн-нан асады. Яғни, түскен салық қаржысынан шығындарымыз көп. Осы ретте көлеңкелі эконмиканың да жолын кесуіміз керек. Көптеген кәсіп иелері мемлекетке салық аз төлеу үшін қызметкерлеріне жалақыны аз төлеп жатыр. Мысалы, мен ауыл шаруашылығындағы көкөніс өсіретін кәсіпорындарға барғанымда байқағаным, егістікте жұмыс істейтін 40-50 қызметшіге күніне 4-5 мың теңге көлемінде ақша төлейді. Олардың медициналық сақтандыруы, зейнетақысы секілді қажетті дүниелері ескеріле бермейді. Күні кеше Мемлекет басшысы ең төменгі жалақыны 85 мың теңгеге өсірді. Бұл – дұрыс шешім. Неге? Өйткені, адам құқықтарын қорғауда осындай шешімдердің атқаратын рөлі зор. Осындай мәселелерді шешу жолында сайланған азаматтар тиісті дәрежеде нағыз маман болуы қажет.
– Жаңа өнеркәсіп саясатын жаңаша үлгіде дамытқан жөн. Десек те, жаңа өнеркәсіп саясатын дамыту үшін нақты жобалар, реформалар қажет емес пе? Жаңадан құрылған Өнеркәсіп және құрылыс министрлігіне қойылатын талап қандай болуы тиіс?
– Жаңадан Өнеркәсіп және құрылыс министрлігін құру арқылы экономикамыздың дамуына маңыз беріп отырмыз деп ойлаймын. Бүгінде ең үлкен жауапкершілік осы министрлікке түсіп отыр. Бұл салаға сайланған жаңа министр қаржы саласының маманы екен. Өз саласының маманы болмағанымен, жаңа министр ұйымдастырушы менеджер ретінде жақсы жұмыс атқаруы қажет. Өткен жолы министрге қол астындағы кадрлары төңірегінде орынбасарларыңыз, комитеттің төрағалары кім болады деген сауал жолдаған болатынмын. Себебі, егер министрлікке өзі секілді өзге саладан келген мамандар қызметке келсе, онда бұл саладан хабары жоқ болғандықтан мәселелерді шеше алмайды. Бұл салада елімізде тәжірибелі азаматтар бар, өнеркәсіпте жүрген ғалымдарымыз, сарапшыларымыз бар. Солардың тәжірибелері мен біліктілігін тиімді пайдалана алу керек. Бізде кадр таңдауда бір қателік бар. Ол қателік – шет елден «Болашақпен» оқып келген, мемлекеттік қызметтерде жұмыс істеген адамдарды ғана таңдауымыз деп айтар едім. Ал сол саланың басы-қасында жүріп, майын ішкен, өндіріс орындарында бірнеше жылдық тәжірибесі бар адамдарды тиісті қызметтерге ала бермейміз. Осыдан келіп салалардағы мәселелердің шешілмей қалуына түрткі болып отыр. «Шымшық сойса да қасапшы сойсын» деген сөз бар емес пе?! Сол секілді әр саланың маңайына тек сала мамандары барса деген ниет бар. Сонда ғана олар дербес шешім қабылдай алатын, саладағы мәселелерді орынды шеше алатын жағдайға жетеді.
Сұхбаттасқан
Анарыс АҚЫЛМАН