Бұлай деуімізге Әзербайжан Қарулы күштерінің осы аптада Қарабақ аймағында өткізген антитеррорлық операциясы мен өңірді мекен ететін армян ұлты өкілдерінің Бакумен келіссөздер жасауды бастағаны дәлел. Әзербайжан Қарабақта «үй ішінен үй тігіп отырғандарды» қару тастауға мәжбүрледі. Енді өңір халқын Әзербайжан қоғамына реинтеграциялау мәселесі ғана қалып тұр. Ұзаққа созылатын процесс болғанымен, реинтеграция аймақ тұрғындары үшін пайдалы болары сөзсіз.
Негізі, КСРО-дан бұрынғы одақтастардың біразына оңайлықпен шешілмейтін біраз түйінді мәселелер мұраға қалған. Соның бірі – Таулы қарабақ жанжалы. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары Таулы Қарабақ үшін болған соғыста Әзербайжан жеңілген еді. Сөйтіп, аймақтағы сепаратистер Қарабақты жеке республика деп жариялаған. Бірақ оны өзгелер түгілі Арменияның өзі де мойындаған емес. Арада жылдар өткенде, 2020 жылдың күзінде Әзербайжан Таулы Қарабақ үшін соғысқа кірісті. 44 күнге созылған соғыста аймақты қоршай орналасқан 7 ауданның бесеуі азат етілді де, екеуі Әзербайжан, Ресей мен Армения үшеуінің арасындағы бірлескен келіссөз негізінде кейін Бакуге қайтарылуы керек еді. Алайда Армения тарапы келсімді орындауға асықпады. Сол себепті Баку Лашын ауданындағы Қарабақты Армениямен байланыстырып тұрған дәлізді бақылауына алды. Үш жылға жуық уақыт бойы екі елдің дипломаттары талай мәселені талқылаған. Армения тарапы мен Қарабақтағы армяндар өңір халқына гуманитарлық көмектің өзі жіберілмей жатқанын алға тартса, Әзербайжан тарапы мұндай көмекті сылтауратқан сепаратистер өңірге қару-жарақ тасығанын айтумен келді. Әрі Қарабақты мекен ететін армяндарды Әзербайжан қоғамына реинтеграциялау жайлы бірнеше мәрте ұсыныс айтқан. Бірақ бұл ұсынысқа құлақ асқан ешкім жоқ. Тіпті, биыл 9 қыркүйекте өздерін «Таулы Қарабақ Республикасы» деп атап жүрген өңірде Президент сайлауы да өткен. Сөйтіп, 2020 жылдан бері сол өңірде президент саналып келген Араик Арутюнянның орнына Самвел Шахраманян басшы болып сайланған. Бұл «сайлауды» да ешкім мойындаған жоқ. Өңірдегі қарулы топтар да таратылмаған еді. Ресми Баку Арменияның аймақта әскери бөлімшелер ұстап отырғанын айтып Ереванды айыптаса, қарсы тарап оны мойындаған емес. Ақыры, биыл 19 қыркүйекте Әзербайжан армиясы Қарабақта антитеррорлық операция бастады және бір күн ішінде сепаратистердің қаруланған топтарын тізе бүктірді. Осылайша, Қарабақ аймағындағы сепаратистік күштерді толық жоюдың соңғы кезеңіне шыққан жайы бар. Ал ресми Ереван Қарабақтағы оқиғаларды Әзербайжанның ішкі мәселесі деп қарайтынын байқатты. Сөйтіп, сепаратистік құрылымдарға ашық қолдау көрсеткен жоқ.
«Бір күндік соғыс»
Адамзат тарихында «жүз жылдық соғыс», «алты күндік соғыс» тәрізді шартты атау берілген кезеңдер мен соғыстар болған. Алғашқысы ертеде Англия мен Францияның арасында болса, «алты күндік соғыс» 1967 жылы Израиль мен арабтың 5 мемлекеті арасында өткен-ді. Ал осы аптада Қарабақта ұйымдастырылған операция «бір күндік соғыс» аталуы әбден мүмкін.
Әзербайжан армиясы 19 қыркүйекте Қарабақта локалды әскери операция бастады. Мұндай қадамға баруға итермелеген соңғы әрекет Хожавенд ауданында болған мина жарылысы еді. Әзербайжан Сыртқы істер министрлігі таратқан мәліметтерге қарағанда 19 қыркүйек күні диверсанттар Ресей бітімгерлері орналасқан аймақта танкке қарсы қолданатын мина арқылы көлік жарып жіберген. Жарылыстан екі бейбіт тұрғын қаза тапты. Сонымен қатар Хожавенд ауданы Тагаверд ауылындағы жаңадан салынған туннельде мина жарып, жарылыс салдарынан сол өңірге жіберілген Әзербайжан Ішкі істер министрлігінің 4 қызметкері көз жұмды. Ресми Баку бұл оқиғаларды арандату деп бағалады. Осылайша, Әзербайжан армиясы іске кірісті.
Бір күнге созылған ұрыста Қарабақтағы заңсыз қарулы топтар мен армениялық әскери бөлімшелер саналатын құрылымдардың 90-нан астам позициясы талқандалып, Әзербайжан әскерінің бақылауына көшті. Өңірдегі радиоэлектронды күрес құралдары, әуе қорғанысы жүйелері жойылды. Кейбір деректерге қарағанда ұрыс кезінде Қарабақтағы қарулы топтардан біршама адам шығыны болғанға ұқсайды. Кейбір ақпаратта 27 адам мерт болып, 200-ден астамы жараланғаны айтылады. Біреулер тіпті 200 адам өлгенін айтып жатыр. Бірақ нақты дәлел жоқ. Әзербайжан тарапы өздерінің адам шығынын жарияламады. Халыққа арнайы үндеу жолдаған Әзербайжан Президенті Илхам Әлиев 2020 жылдың қарашасынан бері Қарабахта қарулы топтар аз болмағанын айтты. Аймақта қарулы топтардың қолында 200-ден астам зеңбірек, миномет және өзге де ауыр атыс құралдары болыпты. Одан бөлек 100-ден астам бронды техника аймақта тұрған. Соның ішінде бронетраспортерлер, танктер, өзге де сауытты көліктер бар.
20 қыркүйекте артиллерия, авиация мен ұшқышсыз ұшатын аппараттардың соққысына төтеп бере алмаған заңсыз қарулы топтар Бакудің талабына көнді. Әзербайжан бір күнге созылған операцияны тоқтату үшін нақты талаптар қойды. Атап айтқанда, бірінші талап ретінде «Әзербайжанның Қарабақ ауданындағы Армения қарулы күштерінің бөлімшелері мен заңсыз қаруланған топтар қаруларын, ұрыс позицияларын, әскери бекеттерін тастап кетеді. Толық қарусызданады. Армения қарулы күштерінің бөлімшелері аймақтан кетеді. Қаруланған заңсыз топтар таратылады» дейтін шарт қойды. Екінші шарт бойынша заңсыз қарулы топтар «барлық қару-жарақ пен ауыр техниканы тиісті құрылымдарға тапсырады», үшінші шартта бұл процестердің жүзеге асуын ресейлік бітімгерлік контингент пен Әзербайжан тарапы бірлесе бақылайтыны айтылған. Сонымен бірге Әзербайжан жағы шегініп бара жатқан Армения қарулы күштері бөлімшелерін атқыламауға серт берді. Ал ресми Ереван Қарабахта Армения қарулы күштерінің бөлімшелері болмағанын айтудан танған емес.
Соғыс аяқталғаннан кейін, 21 қыркүйекте Әзербайжанның Евлах қаласында екі жақтың өкілдері кездесті. Әзербайжанның ресми ұстанымын парламент депутаты Рамин Мәмедов, Таулы Қарабақтағы Әзербайжан бақылауына өткен аумақтағы президенттің арнайы өкілдігі басшысының орынбасары Башир Гаджиев, осы өкілдіктің қызметкері Илкин Сұлтанов үшеуі жеткізсе, Қарабақтағы армяндардың атынан кездесуге Сергей Мартиросян мен Давид Мелкуман келді. Сонымен бірге кездесуге ресейлік бітімгерлік күштерінің төрт офицері қатысты.
Жиында тараптар өңір инфрақұрылымын қалпына келтіру, реинтеграция және өзге де мәселелер талқыланған. Дегенмен ең алдымен аймақта гуманитарлық апат болдырмау мәселесі сөз болды. Баку өңірге гуманитарлық көмек пен жанар-жағар май, азық-түлік жіберетін болды. Әрі уәдесінде тұрды. Жұма күні Қарабаққа Әзербайжанның алғашқы гуманитарлық көмегі жеткізілді.
Халықаралық қауымдастық не дейді?
Қарабақтағы оқиғалар БҰҰ жарғысында көзделген ең басты екі ұстанымының қайшы түсетінін байқатады. БҰҰ жарғысында әр халықтың өз тағдырын өзі айқындауына ерекше мән берілген. Бұл дегеніңіз – әр халық өз мемлекетін құруға болатынын білдіреді. Бірақ БҰҰ-ның тағы бір негізгі ұстанымы – кез келген мемелкеттің территориялық тұтастығы. Қарабақта армян ұлтының өкілдері жеке мемлекет құру идеясын алға тартса, Әзербайжан аумақтық тұтастықты сақтауға назар аударады. Әрі әлемдік қауымдастық Қарабақты Әзербайжанның аумағы ретінде мойындаған. Сондықтан ол – өңірдегі армян халқының бөлінуге ұмтылуы кәдімгі сепаратизм. Алайда Қарабақ мәселесін Әзербайжанның ішкі ісі деп мойындағысы келмейтін мемлекеттер де бар. Айталық, Франция БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің отырысын өткізу бастамасын көтерді. Сөйтіп, Қарабақ мәселесін талқыға шығарды. Дегенмен жиында қандай да бір қарар қабылданған жоқ. Ал Еуропалық одақтың антиәзербайжандық сипаттағы ресми мәлімдемесіне Мажарстан қарсы шығып, вето қойды.
Жалпы, Әзербайжанның Қарабақты қайтарып алуға байланысты саясатына ірі державалардың ұстанымы екіұдай көзқарас қалыптастырады. Айталық, Украинаның аумақтық тұтастығын қолдап, Қырымдағы «референдумды» мойындамайтын батыстың бірқатар мемлекеттері Қарабақтағы армяндардың «референдум, сайлау» ұйымдастырғанын жақтайтыны байқалады. Әдетте «бейбіт тұрғындар зардап шекпесін» дейтін уәжбен АҚШ, Франция, Германия қатарлы мемелкеттер Бакуге хабарласып жатады. Осы жолы да солай болды. АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Илхам Әлиевке телефон шалған. 20 қыркүйекте. Әзербайжан басшысы Блинкенге әскери операцияны тоқтатудың жалғыз шарты сепаратистердің қаруларын тастауы екенін айтқан. Ал БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Әзербайжан Сыртқы істер министрі Джейхун Байрамов Қарабақтағы қарулы топтардың ауыр ұрыс техникаларының суретін көрсетіп, сепартизммен күрестің Баку үшін басты ұстаным екенін атап өтті. Сөйтіп, халықаралық қауымдастықты аумақтық тұтастықты сақтау үшін әскери операциялар ұйымдастырылғанынан құлағдар етті. Бәлкім содан да шығар, БҰҰ ҚК ешқандай да қарар қабылдаған жоқ.
Қарар дегеннен шығады, Қарабақ шиеленісін реттеуге қатысты 30 жыл ішінде БҰҰ деңгейінде 4 қарар қабылданған. Бәрінде де аймақтың Әзербайжанның жері екені көрсетілген, сепаратистерге белгілі бір талаптар қойылған. Алайда ол қарарларды Қарабақтағы сепаратистік күштер орындаған емес. Шиеленісті тоқтату үшін құрылған «Минск тобы» деп аталатын топ құрамына кіретін АҚШ, Франция, Ресей мемлекеттері «Қарабақ кланына» талап қойғанын да естімеппіз. Ақыры, мәселені Баку қарудың күшімен шешті. 2020 жылы және биыл.
Қазақстанның ұстанымы қандай?
Қазақстан өзінің сыртқы саясатында кез келген елдің аумақтық тұтастығының сақталуын жақтайтынын айтумен келеді. 2020 жылы Алматы облысында өткен әскери жаттығуда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев біз сөз басында атап өткен БҰҰ жарғысындағы қайшылықтарға айрықша тоқталғаны бар. «Бітпейтін» немесе «ұзаққа созылған» деп танылған аймақтық қақтығыстар БҰҰ Жарғысының қазіргі халықаралық құқықтың қайнар көзі және негізі болып табылатын басты екі қағидатының арасындағы түбегейлі қарама-қайшылықтарды айқындады. Бұл – мемлекеттердің аумақтық тұтастығы мен ұлттардың өз тағдырын өзі таңдау құқығы. Соңғы қағидат мемлекеттер тәуелсіздік алып, отарлықтан құтылған кезде өте өзекті бола түсті. Қазіргі уақытқа дейін әлем өзінің даму бағытын анықтады. Сондықтан бүгінде мемлекеттердің аумақтық тұтастығы қағидаты бірінші орынға шығып, басымдыққа ие болды. Қазіргі қақтығыстарға баға беру кезінде БҰҰ Бас Ассамблеясы мен Қауіпсіздік кеңесінің қарарларын басшылыққа алуы тиіс», – деген еді Президент. Сөйтіп, сол кезде Қарабақ мәселесін «ұзаққа созылған» қақтығыс ретінде бағалайтынын байқатқан. Одан кейін де Қазақстан аумақтық тұтастық мәселесінде ұстанымынан айныған жоқ. Мәселен, 9 қыркүйекте Қарабақта «сайлау» өткен соң Қазақстанынң Сыртқы істер министрлігі арнайы мәлімдеме таратты. «Қарабақ төңірегіндегі соңғы оқиғаларға байланысты Қазақстан Республикасы Әзербайжан Республикасының егемендігі мен аумақтық тұтастығына оның халықаралық деңгейде танылған шекаралары шегінде берік қолдауын тағы да растайды, сондай-ақ барлық мәселелерді БҰҰ Жарғысына және халықаралық құқықтың негізгі қағидаттары мен нормаларына сәйкес саяси-дипломатиялық жолмен реттеуді қолдайды» делінген мәлімдемеде. Ал 20 қыркүйекте Қазақстанның Әзербайжандағы елшісі Әлім Байел Қарабақтағы оқиғаларға байланысты еліміздің ұстанымын тағы білдірді. «Қазақстан бауырлас Әзербайжанның аумақтық тұтастығына толық қолдауын тағы да растайды. Әзербайжан тарапының Қарабақтағы армян халқының өкілдерімен кездесу өткізуге бағытталған бастамасын құптаймыз. Қалыптасқан жағдай Әзербайжан Республикасының халықаралық деңгейде мойындалған шекаралары шеңберінде бейбіт диалог арқылы жуық арада реттеледі деп үміт білдіреміз. Оңтүстік Кавказда бейбітшілік және өзара тиімді ынтымақтастық атмосферасының орнауы, барлық коммуникациялардың ашылуы өңірдегі барлық елдердің мүддесіне сай келеді деген пікірдеміз», – деп ресми мәлімдеме жасады Ә.Байел. Міне, бұл ұстанымдар Қазақстанның Қарабақ мәселесінде Бакуді жақтайтынын байқатады.
ТҮЙІН.
Сонымен, 30 жылдан астам уақытқа созылған Қарабақ шиеленісі аяқталатынға ұқсайды. Бөлінбек болғандар қаруларын тастап жатыр, Баку аймақты дамытуға құлшынып отыр. Өнбес дауды қуғаннан пайда жоғын Армения басшылары да мойындаған секілді. Одан да Каспийден Әзербайжанға, одан әрі Түркия жеріне дейін кететін жаңа көлік дәлізінің ашылуына мүдделі болып, тасымалдан азды-көпті пайда табудың ел үшін тиімді екенін Никол Пашинян да білетін сыңайлы. Бірақ Ереван көшелерінде ереуілдеп жүрген бұқара мұны ұға қойса кәнекей?!
Амангелді ҚҰРМЕТ