Осы орайда Парламент депутаттары Өнім бөлісу келісімшарттарына қатысты мәселе көтеріп жатыр. Себебі еліміздегі ең ірі мұнай-газ кен орындары шетелдіктердің қанжығасында кетті. Ал жобалардағы тауарлардың жергілікті үлесі 5 пайыз ғана. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында «Экономикамыз басқа елдерге әрдайым ашық болуға тиіс. Бірақ ұлттық бірлестіктің мүддесін қорғау керек» деген еді. Бірақ барлық мұнай инвесторлардың әлдебір, түсініксіз шығындарын өтеуге кетеді. Елге тиын-тебені тиеді.
Дүниежүзінде «жаһандық супергигант» (Supergiant oil fields) саналатын мұнай кен орындарының саны қырық шақты ғана екен. Соның үшеуі біздің елде орналасқан, бұлар – Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ. Бірақ олар ел экономикасының өркендеуіне «супергиганттық» ықпал етіп, орасан зор серпін беріп отыр деуге келмейді.
2023 жылғы 12 қыркүйекте, «Ақорда» резиденциясында отандық бизнес өкілдерімен кездескен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та осыған ренжіген. Оның пікірінше, мәселен, мұнай сервисі саласы отандық экономиканы әртараптандырудың және өсімді қамтамасыз етудің негізгі тетігі болуы керек. Олай болған жоқ. Сала керісінше, ереуілдерден көз аша алмай, елдегі тұрақсыздықтың қуатты бір драйвері болды. Неге?
Өйткені Президенттің айтуынша, бүгінде Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ кен орындарындағы жобаларды жобалаумен басқа мемлекеттер айналысып жатыр. Бұл Теңіз кен орнын келешек кеңейту (ТККК) жобасына да қатысты.
Тиісінше, аталған әлемдік алыптарымыздың тізгіні де Қазақстанның емес, шетелдіктердің қолында. Олар әрине, бірінші кезекте өз қалталарын толтырудың қамын жасайды да, Қазақстанды өрге сүйреуге бас қатыра бермейді.
– Олардың жобалық шешімдері қалпымен импорттық материалдар мен құрылғыларға негізделеді. Бұл отандық өндірушілерді мұнай-газ саласындағы жобалардан шеттетеді. Соның кесірінен, Теңіз, Қашаған, Қарашығанақтың ірі жобаларындағы тауарлардың жергілікті үлесі, яғни қазақстандық мазмұн 5 пайызға да жетпейді. Үкімет жергілікті инженерлер мен компанияларды міндетті түрде тарта отырып, жобалық дизайн-офистерді Қазақстанға көшіруге ықпал етуге тиіс, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Мынадай «қызықты» дерек назар аудартады: ол қандай компаниялардың өзі өндірген әрбір тонна мұнайдан ел қазынасына барынша көп салық төлегенін көрсетеді. Бұл ретте жер астынан жылына 500 мың тоннадан астам қара алтын шығаратын ірі 15 компания алынды. Еліміздегі бір жылғы бүкіл мұнай өндірісінің 92%-ы солардың үлесінде.
Бұл көшті Теңіз, Қашаған, Қарашығанақ бастап тұруы шарт. 2022 жылғы дерек бойынша, ішінара ғана солай болды: Қарашығанақ Петролеум Компани (ҚПО) әрбір тонна мұнайдан елге 89 мың теңгеден салық төлеп, бірінші тұғырға көтерілді (бұрын бірінші тұғырда Қазгермұнай тұратын). Екінші орынға Тимур Құлыбаевтың «Каспий нефть» компаниясы шықты – 71 мың теңге. Үштікті қазақ-қытай бірлескен кәсіпорны саналатын «Қаражанбасмұнай» АҚ тұйықтады: 1 тоннасынан 66 453 теңгеден төледі.
Теңіз алыбын басыбайлы астына басқан Теңізшевройл тек төртінші орында: 64 136 теңге. Ары қарай тізімді негізінен «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясына тиесілі еншілес кәсіпорындар толтырды.
Масқара болғанда, супералып Қашаған кен орнын игеріп жатқан North Caspian Operating Company N.V. (NCOC) төлегені ащы кекесін ғана тудырғандай: 1 тонна қара алтыннан 9 257 теңгеден салық аударыпты. Сонымен бірге ол қазақтың қазынасын тезірек әрі көбірек өндіріп алуға жанталасуда және бұл жөнінен екінші орынға шықты. Оның алдына түскен ТШО бір жылда 26,5 миллионнан астам тонна, ал NCOC 16,2 миллионнан артық тонна қара алтын өндіріпті (NRG monitor дерегі).
Қазақстанға қанша табыс түседі?
Сарапшылардың түсіндіруінше, бұрынғы билік бекіткен Өнім бөлісу келісімшарттары (ӨБК) қазақстандық ірі кен орындарын шетелдік инвесторлардың қанжығасына байлап берді. Өйткені бұл келісімшарттар COST oil және PROFIT oil қағидаттарына құрылған. Қарапайым тілмен айтқанда, қазақ жерінің қойнауынан шығарылған әрбір бөшке-баррельді екі бөлікке бөлуге болады.
Бірінші бөлігі инвесторлардың кен орнын игеруге жұмсаған шығындарын «жабуға» бағытталады. Екінші бөлігі – инвестор-қожайынның, соның ішінде консорциум қатысушыларының табысын, өзге де төлемдерін төлеуге кетеді. Сонда Конституцияға сай, сол ен байлықтың иесі саналатын халыққа не қалады? Салық қана.
ӨБК-нің қазақстандық саналы қоғамды, сарапшыларды кіжіндіретіні де осыдан. Әлемдегі аз шоғыр ғана «супергиганттың» үшеуін иемденген Қазақстанда, Ұлттық банктің дерегінше, халықтың 90%-ының табысы айына 151 мың теңгеден аспайды.
Мысалы, дамыған елдерді айтпағанның өзінде, тіпті Ресейде Өнім бөлісу келісімшарттары деген жоқ. Соның арқасында Ресей әрбір кен орнынан түсетін табыстың жартысынан артығын ел қазынасына алып қояды.
Салаға жауапты мамандар республикада бекітілген әрбір ӨБК-нің төл ерекшелігі, детальдері мен нюанстары барын алға тартып, ақталады. Нәтижесінде, әрқайсысының мемлекетке төлейтіні келісімшарттың ерекшеліктеріне, ӨБК бекітілген жылдағы мұнай құнына, сатылған көмірсутектің орташа құнына және басқасына байланысты көрінеді. Алайда ол келісімшарттардың егжей-тегжейін ел білмейді. Билік әлі күнге жасырып ұстап отыр.
Осыған байланысты Мәжіліс депутаттары халық тілегіне құлақ асатын мемлекет қағидаты аясында Өнім бөлісу келісімшарттарының жай-жапсарын жұртшылыққа жария етуді сұрай бастады. Биылғы сәуірде «Ақ жол» партиясы Үкіметке тиісті депутаттық сауалын жолдаған. Таяуда Мәжілістің жалпы отырысында бұл мәселені депутат Бақытжан Базарбек көтерді.
«1997 жылдан бері елдегі барлық мұнай кен орны инвесторлардың қолында: оның ішінде «Теңіз», «Қарашығанақ», «Қашаған» да бар. Өкінішке қарай, оларға қатысты шетелдік инвесторлармен арада бекітілген келісімшарттардың бүге-шігесін халық осы уақытқа дейін білмейді. Конституция бойынша халық – жердің және жер қойнауындағы байлықтың иесі. Әлгі келісімшарттар қандай талаптармен бекітілген?» – деген депутат Үкіметтен еліміздегі үш супергигантқа қатысты ӨБК шарттарын ашып, халыққа жариялауға қаншалықты дайын екенін сұрады.
Үкімет өкілдері оған дайын емесін мәлімдеді.
«Халықаралық талаптарға сәйкес, бұл келісімшарттар екі жақтың өзара келісімі болса ғана жарияланады. Егер келісімді жария ету талабы нақты қойылса, онда біз аталған үш алпауыт кен орнының иелеріне тиісті талаптарымызды қоятын боламыз», – деді Энергетика вице-министрі Асхат Хасенов.
Ол ӨБК-лер мүлдем құпия еместігін, оларға қатысты кейбір ақпарат жарияланып тұратынын жеткізді.
«Өнімді бөлісу келісімшарттарына қатысты арнайы тұрақтылық берілген. Олардың шарттары қайта қарауға жатпайды. Бірақ олар туралы мүлдем, ешқандай ақпарат жоқ деуге болмайды. Ашық ақпараттар бар: олардың экологиялық міндеттемелерінің орындалуы, қанша салық төлеп жатқаны, қандай өңірлерге әлеуметтік-экономикалық көмек көрсететіні анық. Келісімшарттарға қосымша басқа да шаралар қамтылуы үшін Мәжіліс пен Үкімет арасында арнайы жұмыс тобы құрылды, оған депутат Еділ Жаңбыршин басшылық жасайды. Сол жұмыс тобында қандай ақпараттарды ашық жариялау бойынша жұмыс істейміз», – деді Энергетика вице-министрі.
Бөлісу емес, қанау сияқты
Бұған дейін тараған дерек бойынша Қазақстан тарапы тек бір ӨБК бойынша 2022 жылдың қорытындысында инвесторларға 2 млрд 595 миллион доллар немесе 1,2 триллион теңге артық төленгенін анықтап, дауласып жатқан көрінеді. Сарапшылар жалпы сома бұдан әлдеқайда көп екеніне сенімді.
Мұнай-газ саласының сарапшысы, Мұнай сервисі компаниялары одағының басшысы Нұрлан Жұмағұловтың мәліметінше, Қашағанның ӨБК-сі бойынша өтелетін шығындарға қатысты дау сомасы 15 млрд доллардан асып кеткен.
«2022 жылға арналған жылдық есебінде «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы дауға іліккен өтелетін шығындардағы өз үлесі былтырғы 31 желтоқсанның өзінде 2,6 млрд долларға жеткенін мәлімдеді. ҚМГ-ның Қашағандағы үлесі 16,88% екенін ескерсек, даулы шығыстарға қатысты претензия сомасы 2023 жылдың басында 15,4 млрд доллардан асты! Себебі, бұған дейін даулы шығыстардың ауқымы 13 млрд долларға жеткені жария болған. Бірақ бұл сома 2010-2018 жылдарды, яғни жаңа, қазіргі менеджмент келгенге дейінгі кезеңді ғана қамтиды. Содан бері даулы шығыстар ауқымы бірнеше миллиардқа өсті», – деді сарапшы.
Атап өту керек, бұрынғы жылдары Қашаған жобасы бойынша уәкілетті орган функциялары Энергетика министрлігіне берілген еді. Ал 2016 жылғы 20 маусымда Қазақстан Үкіметі №355 қаулысымен «PSA» ЖШС-ін Өнім бөлісу келісімшарттары бойынша уәкілетті орган ретінде бекітті. 2022 жылғы 9 желтоқсаннан кейін «Samruk-Kazyna Trust» корпоративтік қоры осы «PSA» ЖШС-інің жалғыз қатысушысы болып танылды.
Демек, ӨБК саласының тізгіні Самұрық-Қазынаның қолына табысталған. Компания ӨБК-лерге қатысты өзгерістер енгізуге тырысуда. Мысалы, Қашаған жобасында теңіз түбін тереңдету жұмыстарына бағытталған 280 млн долларды «PSA» тарапынан өтелетін шығынға жатқызудан бас тартты. Ол шығысты инвесторлар өздері көтеруі тиіс.
Әйтпесе, Өнім бөлісу шартындағы олқылықтарды пайдаланып, жатжұрттық инвесторлар яхта, вилла сияқты қымбат сатып алуларын, әлем бойынша саяхаттарын да ӨБК шығыстарына жатқыза салғаны айтылып жүр. Оларды қазақ елі өз мұнайымен өтейді. Үкімет енді ғана азу танытып, кейбірін өтеуден бас тарта бастады. Инвестор болса, «Қайда барасың, келісім бар, төлейсің» деп табандайды.
Қалай болғанда, бәрін халықаралық арбитраж шешеді. Тараптар төрелік сұрап, соған жүгінді.
Елдос СЕНБАЙ
© коллаж: Елдар ҚАБА