Соңғы жылдары отандық прокатта шетелдік өнімдерге тойтарыс беруге қауқарлы төл туындыларымыз бой көрсетіп келеді. Бұл – қуанарлық жағдай. Десек те, олардың көбі негізінен жеңіл әзілге құралған комедиялар екені жасырын емес. Мәселен, 7-18 қыркүйек арасында Нұртас Адамбаевтың «Әкімі» 2-орынды берген жоқ. Прокаттың үшінші аптасында ғана бір орын төмен жылжыды. Ал жаңа жылдың екінші күнінен бастап көрерменге жол тартқан Н.Қоянбаевтың «Кореядағы қазақша бизнесі» екі апта бойы алдына жан салған жоқ. Бір айдан кейін жарық көрген My love is Aisulu да соның тағдырын қайталады. 30 қаңтардан 4 ақпанға дейін бірінші тұрса, 6-10 ақпан арасында екінші орынға құлады. Алайда бұл фильм прокаттың алғашқы аптасында 76 млн теңгеден астам табыс тапты. Тіпті, былтырғы «Біздің заманымызға дейінгі жігіттер» комедиясы да қарашаның аяғында үздіктер арасында болған еді. Мемлекет бюджетіне түсірілген фильмдер арасынан «Томирис» қана топ жарды. Тарихи картинаны көруге халық қыркүйектің соңы мен қазанның басында көп келіпті. Яғни, отандық киноға сұраныс бар деген сөз. Бірақ бұл ілуде бір кездесетін жағдай...
Отандық фильмдер халыққа жетпейді
Есеп комитеті 2010 жылдан бері 48 сценарий бойынша қаржы бөлінген туынды жарыққа шықпай қалғаны туралы есеп берген болатын. Ал 10 жыл ішінде мемлекет бюджетіне түсірілген 325 фильмнің 185-і прокатқа шықпапты. Бұл жобаларға бас-аяғы 19 млрд теңге жұмсалған. Яғни, осынша қаржы желге ұшты деген сөз. Прокатқа шыққан күннің өзінде одан түскен қаражатты кеткен шығынмен салыстыруға келмейді. Яғни, мемлекет кино өндірісінен пайда көріп отырған жоқ. Ал кәсіпкердің жеке қаражатына түскен фильмдер жылдан-жылға нарыққа дендеп еніп келеді. Жоғарыда келтірілген сандар соған дәлел. Бұның себебі неде? Продюсер Талғат Тайшанов бұл отандық кинолардың халыққа қолжетімсіз болуынан деп есептейді.
«Ерлан Нұрмұхамбетовтың «Барымташылар» фильмі 2018 жылы түсірілген болатын. 2019 жылдың аяғынан бастап Жапонияда прокатқа шықты. Осы туынды Қазақстанда прокатқа шыққан жоқ. Сәбит Құрманбековтің «Композитор» фильмін де прокатта көре алмадық. Бұл – Қазақстан үшін маңызды жоба. Фильмді Қытай мемлекетімен бірлесіп «Қазақфильм» киностудиясы түсірген. Авторлық фильмдер прокатқа мүлдем шықпайды. Біздің кинотеатрлар, кинозалдар жекеменшіктің қолында. Яғни, бізде мемлекеттік кинотеатрлар жоқ. Сол себепті біз мемлекет қаржыландырған отандық фильмдерді халыққа жеткізе алмай отырмыз», – дейді ол.
Бәсеке әділ емес
Сондай-ақ продюсер кинотеатрларда отандық фильмдер ыңғайсыз уақытқа қойылатынына қынжылады. Айтуынша, қанша көргісі келгенмен адам жұмыс күні түске дейін ол киноға бара алмайды. Сондықтан да Ермек Тұрсыновтың «Шырақшы» фильмі көрсетілімде болғанымен, прокат ауқымына көңіл толмайды. Кинотанушы Гүлзат Көбекова бұл пікірмен өзкеліспейді. Себебі нарық заманында автор өз өнімін сата білуі керек.
«Мәселенің бәрі мынада. Авторлар фильм түсіреді. Түсіріп біткен соң бірден босаңсиды. Өз баласы сияқты келешегіне алаңдау жоқ. Жарнама мен насихат өте көп нәрсені шешеді. Мына прокатқа шығып жатқан фильмдердің ұтып кетіп жатқаны сол ғой. Сондықтан өз өніміне жаны ашып, насихаттау керек».
Бұл пікірмен келіспеуге болмайды. Дегенмен ол үшін нарықта бәсеке әділ болуы керек. Продюсер Талғат Тайшанов кинотеатрлар қазақтілді аудиторияның құқығымен санаспай отырғанын да айтады.
«Мысалы, Ақан Сатаевтың «Томирис» фильмі прокатқа алдымен орыс тілінде шыққан. Халықтың сынынан кейін ғана қазақ тілінде шықты. Оның өзінде аудармасы өте нашар болды», – дейді продюсер. Осы орайда, Талғат Тайшанов кинотеатрларда қазақ киносын қазақ тілінде көрсетілім уақытын аптасына бір рет ыңғайлы уақытқа қойып, көрсетіп және халыққа насихаттап отыру керек деп санайды. Осылайша, қазақтілді аудиторияға жағдай жасауды көздеп отыр. Франция билігі де осыған ұқсас саясат ұстанады. Өз кино өндірісін қолдау мақсатында түрлі жобаларға қаржы бөліп, ірі арналарға арнайы лицензия беріледі. Нәтижесінде, танымал «Такси», «13 аудан» секілді шедеврлер дүниеге келді.
Нарыққа бейімделу керек
Кинотанушы Гүлзат Көбекова нарыққа былай қолмен бұрмалау ұзаққа апармайтынын, авторлар заман талабына бейімделмей алға басу болмайтынын айтады.
«Біздікілер көбіне ескіше ойлайды. Ақшаны игеріп бердім, әрі қарай менің міндетім емес деген сияқты. Олай болмайды. Мына Қоянбаевтан көп нәрсені үйрену керек. Ол жігіттер мемлекеттен көмек сұрамай, жеке демеушілермен, өз қаржыларымен түсіріп, әр мерекенің алдында жоспарлы прокатқа қойып, ақшасын ақтап жүр. Былай қарасаң адал еңбек. Біздің көптеген нарыққа бейімделе алмай жүрген «Қазақфильмнің» кәсіби режиссерлері сол заманауи мектептен өтуі керек», – дейді ол.
Дегенмен қаржы табу үшін жеңіл-желпі дүниенің соңына түсіп, нарық қуалап кетуге тағы болмас. Оскар алмаса да түрлі фестивальдарда топ жарып жүрген туындылар жоқ емес. Тіпті, отандық көрерменмен қауышпаған кей фильмдер шетелде сұранысқа ие болып жатыр. Демек, барымызды бағалай алмай отырмыз деген сөз.
«Біздің өзіміздің бай мәдениетіміз бен терең тарихымыз бар ғой. Соның ішінде қаншама қызықты оқиғалар жатыр. Осыларды заманға сай шынайы етіп жеткізе алсақ, әлемдік көрермен оны жақын қабылдайды. Мысалы, режиссер Ерлан Нұрмұхамбетовтың «Жаңғақ тал», «Барымташылар» фильмдерін Оңтүстік Корея мен Жапония көрермендері сондай қызығушылықпен прокатта көріп жатыр. Фархат Шәріпов, Әмір Байғазин, Әділхан Ержанов, Болат Қалымбетов, Дәрежан Өмірбаев, Талғат Теменовтің фильмдері әлемдік көрерменнің көңілінен шығып отыр», – дейді Талғат Тайшанов.
Дегенмен жоғарыда айтқанымыздай, мемлекет отандық кино өндірісін пайда табу үшін қолдап отырмағанын есте ұстаған жөн. Бюджеттен бөлінетін қаржыға халықтың рухани сұранысын қанағаттандыратын, тәрбиелік, тарихи мәні бар туындылар жарық көруі керек. Бұл пікірмен екі сарапшымыз да толықтай келісіп отыр. Біздегі мәселе – сол туындылардың халыққа жетпей отырғанында. Кино мамандары отандық фильмдер сөреде шаң басып тұрмай, халыққа тегін болса да көрсетілуі, ел игілігіне осылай жарауы тиіс деп санайды. Сонда ғана сіз бен біздің салығымыз ақталмақ.
Серік СЕЛЕУБАЙҰЛЫ
«Мысалы, Ақан Сатаевтың «Томирис» фильмі прокатқа алдымен орыс тілінде шыққан. Халықтың сынынан кейін ғана қазақ тілінде шықты. Оның өзінде аудармасы өте нашар болды», – дейді продюсер. Осы орайда, Талғат Тайшанов кинотеатрларда қазақ киносын қазақ тілінде көрсетілім уақытын аптасына бір рет ыңғайлы уақытқа қойып, көрсетіп және халыққа насихаттап отыру керек деп санайды. Осылайша, қазақтілді аудиторияға жағдай жасауды көздеп отыр. Франция билігі де осыған ұқсас саясат ұстанады. Өз кино өндірісін қолдау мақсатында түрлі жобаларға қаржы бөліп, ірі арналарға арнайы лицензия беріледі. Нәтижесінде, танымал «Такси», «13 аудан» секілді шедеврлер дүниеге келді.
Серік СЕЛЕУБАЙҰЛЫ