Жақында ғана Қызыл кітапқа енгізілген ителгіні заңсыз аулаумен, кейіннен оларды Қазақстан-Өзбекстан және Қазақстан-Қырғыз шекаралары арқылы Таяу Шығыс елдеріне контрабандалық жолмен тасымалдаумен айналысқандар ұсталды. Табиғатқа деген жанашырлықты ұмытқандаймыз. Ойымызда тек молынан ақша қарпып қалу. Неге?
Қазақстан биоәртүрлілікті сақтау қауымдастығы Қазақстанның Құстарды қорғау одағымен бірлесіп 2020 жылдың нышаны ретінде ителгіні таңдады. Бұл арқылы осы құсты сақтау үшін жұмыс жүргізіледі деген сөз. Айта кету керек, ителгіні шетелге сату азаймай тұр.
Бұл қандай жыртқыш?
Ителгі – жыртқыш сұңқар құстарының тобына жатады. Ол Қазақстанда сілемді таулар мен ормансыз ашық далалардан басқа жердің бәрінде кездеседі. Әсіресе, Маңғыстау мен Үстіртте, Сарыарқаның жатаған таулы өңірлерінде көп ұшырасады. Еліміздің солтүстігінде ұя салады, Алтай, Тянь-Шань тауларының етегінде қыстайды. Ителгінің қатары 90-жылдары қатты сиреп кетті. Оны сол кезде браконьерлер аулап, араб елдеріне сатқан еді. Саят құстарының ішінде бүркіттен кейінгі аң алатын қабілеттісі осы – ителгі. Оның үлкені алты тұтам, қанатының ұзындығы жайғанда бір кез шамасындай болады. Өзге саят құстары сияқты бұл да үлкен, кішілігіне қарай төрт түрге бөлінеді: ірі, тана, бұқа, шәулі деген сияқты. Ителгі көбінесе жаз, күз айларында салынады. Құстарды ол көбінесе өз күшімен алады. Міне, осы үшін ол жақта ителгіні саятшылыққа пайдаланады. Қазір сарапшылар елімізде бірнеше жүз ителгі жұбы ұя салады деп санайды. Ителгіні шетелге шекарадан заңсыз асырып алып кетуге тырысқандар жыл сайын тіркеледі. 2015 жылы Қазақстан биоәртүрлілікті сақтау қауымдастығы ителгіні заңсыз трафигіне тыйым салу үшін оны белсенді жұмыс жүргізілетін құстар тізіміне қосты. Осы мақсатта Қорғаныс министрлігі Кинологиялық орталығымен серіктесіп, бірнеше иісшіл ит ителгінің иісін тануды да үйретті. Шараның мақсаты – табиғатты қорғау және тұрғындар назарын құстарға аудару болды. Алайда әлі күнге дейін құс аулау мен құс ату фактілері жиі кездеседі. Оңай олжаны ғана ойлап, табиғат көркі болған құстарды аяусыз қырып-жоюды кәсіп етіп алғандар айылын жияр емес.
Шетел асқан қыран құс
Бұл елімізде айтыла-айтыла жауыр болған мәселе. Осыдан 6 жыл бұрын елімізге белгілі құсбегі Әбілхақ Тұрлыбаев:
– Қазір елімізде, өкінішке қарай бүркіт, сұңқар, ителгі секілді қыран құстар тым азайып барады. Олар шетелдерге, әсіресе араб елдеріне сатылып кетіп жатыр. Бұл рухты сатқанмен бірдей. Ата-бабамыз оларды өрліктің, ерліктің, көрегендіктің символы ретінде бағалап, құрметтеген. Қыран құстар да өз алдына бір дүние. Оларды бағаламағандар қадірін де білмейді, құсбегі болып та жарытпайды, – деген жанайқайын жеткізген болатын. Алайда оның шартына құлақ асқан пенде аз тәрізді. Құс аулаушылар әлі бар.
Кейін де бірнеше қылмыс ашылды. Соның бірі 2017 жылы болды. Елордада «Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық әуежайы» АҚ кешенді ауысым басшысы Біріккен Араб Әмірліктеріне сирек кездесетін және жоғалып кету қаупі бар 32 сұңқарды, оның ішінде 25 ителгі, бір ителгі-лашынды беріп жіберген болатын. Ол сотталды. Бірақ бар болғаны Есіл ауданының №2 сотының шешімімен 1 жыл 4 айға бас бостандығынан айырылды, сондай-ақ оның қылмыстық жолмен тапқан мүлкі ғана тәркіленді.
Жақында ғана Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шымкент қаласында, Маңғыстау, Жамбыл және Түркістан облыстарының аумағында жүргізген жедел-іздестіру іс-шараларының нәтижесінде бірқатар трансұлттық топтардың заңсыз әрекетінің жолын кесті. Күдіктілер ұзақ уақыт бойы Қызыл кітапқа енгізілген ителгі құсын заңсыз аулаумен, кейіннен оларды Қазақстан-Өзбекстан және Қазақстан-Қырғыз шекаралары арқылы Таяу Шығыс елдеріне контрабандалық жолмен шығарумен айналысқан. Мамандардың есебі бойынша, көрсетілген қылмыстық топтардың заңсыз әрекетінен мемлекетке келтірілген зиян миллиардтаған теңгеге бағаланып отыр. Ұйымдастырушылар мен қатысушыларға қатысты қылмыстық іс қозғалды. Қандай жаза қолданарын сот шешеді.
Қорғау күткен қанаттылар
Елімізде тек ителгі ғана емес, басқа да құстарға қауіп көп төнеді. Мысалы, былтыр жарғанаттың басына қара бұлт үйірілген болатын. «Жарғанаттың ұясын арабтар мыңдаған долларға алады. Мен тауып алдым да, мол табысқа кенелдім. Міне, мынау – сол ұя» деп әлеуметтік желіге салғандардың жарнамасына сенген жұрт қора-қопсыны, үй шатырын, таудағы үңгірлерді ақтарып кетті. Мұндай жағдай көршілес өзбек елінде де қайталанды. Өзбекстандағы әлеуметтік желілерде жарғанаттың ұясын өткізіп, 5-10 мың АҚШ доллары арасында табыс табуға болатыны жайлы қызу пікірталас болды. Ташкенттік «Живая планета» жануарларды қорғау қоғамының белсендісі Анастасия Ташилова:
– Осындай мәнсіз өтірік ақпаратқа сеніп, адамдар жарғанаттардың ұясын бұзып жатыр. Оларға сенбеңіздер, ол – алаяқтардың ойлап тапқаны. Салдарынан сүтқоректілер зардап шегіп жатыр, – деп шырылдады.
Ал жарғанаттыкі деп бұзылған ұялар басқа, құрқылтай, қарлығаш сынды құстардікі болуы мүмкін. Бұған дәлел ретінде биолог мамандардың жарғанатта ұя болмайтынын, ол өзіне ұқсайтын тышқан тұқымдас жәндіктер сияқты балалайтынын алға тартып, дабыл қаққанын алсақ та жеткілікті.
Дәл осы уақытта «еті деген ем екен, қытайлар сатып алады» деп бұларға да шүйлігіп, тау басына шығып кеткендер де болды.
Иә, биыл браконьерлерге қарсы заң күшейді. Енді осы себеп болып, бұрынғыдай қанаттыларды шетелге заңсыз асырғандар, жөн-жосықсыз ататындар қатаң жаза алар дейміз. Табиғатты сақтағымыз келсе, құсқа да қорған бола білейік!
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ