Жаңа ғасыр басталғаннан бергі 20 жылдан астам уақытта біздің елде де оннан астам ірі орман өрті тіркелген. Оның ең қауіптісі әрі зардабы жағынан орасан зоры – Қостанайдағы алапат пен Абай облысында болған тілсіз жау. Аң мен құсты былай қойғанда, талай адамның өмірін жалмаған орман өртінен келген нақты залал қазір есептеліп жатыр. Мұны Экология және табиғи ресурстар министрлігінен білдік.
Биылғы қыркүйек айының 28-і күні Бас прокуратурада орман шаруашылығы мен оны қорғау тәсілдері бойынша алқа отырысы болды. Отырысқа бейінді министрліктердің басшылары да қатысып, еліміздегі ормандарды қорғау саласындағы заңдылықтың жай-күйін талқылаған. Осы жиында Бас прокурор Берік Асылов «Табиғи өсімнің төмендігі аясында өрттер мен бақылаусыз ағаш кесу орманның одан әрі қысқаруына әкеледі. Соңғы 5 жыл ішінде жалпы ауданы 610 мың гектар орманда 3 мың өрт болып, 30 млрд теңгеге жуық шығын келтірілді. Жыл сайын еліміз бойынша 600-ден астам өрт тіркеледі», – деп атап өткен болатын.
Еліміздегі орман алқаптарының кесіліп, не өртеніп кете беруі осылайша жиілей беретін болса, алдағы 90-100 жылда орман жамылғысы жойылып кету қаупі бар. Немесе орман орындарында тек балаң жас өскіндер қалуы әбден мүмкін.
Әлемде қанша орман бар?
Қазір жер бетінің 3 млрд гектардан астам аумағын, яғни құрлықтың 27-28% – орман алқаптары. Ғалымдардың болжауы бойынша, адамзат баласы өзінің жаратылысынан бергі өмірінде әлемді жапқан орманның көп бөлігін жойып жіберген. Әсіресе, бұл соңғы 200 жылдықта өте үлкен қарқынмен жалғасуда. Жер бедерінің 75%-ын алып жатқан орманнан қалғаны осы 3 млрд гектар екен. Жер шарындағы мемлекеттердің табиғи-климаттық жағдайына сәйкес әр елдегі ормандардың көлемі мен түрлері әрқалай. Мысалы, Бразилияда – 320 млн, Канадада – 264 млн, АҚШ-та – 195 млн, Анголада – 60 млн, Перуде – 57 млн, Колумбияда – 50 млн, Үндістанда 46 млн гектар орман бар. Ал бүкіл Африка елдеріндегі орман қорлары 760 млн гектар жерді қамтиды. Бұрынғы Кеңестер Одағындағы орманның көлемі 816 млн гектар, яғни жер көлемінің 37%-ын алып жатты. Оның 50%-дан астамы бүгінде Ресейдің үлесінде. Бұл әлемдегі орманның 25%-н құрап отыр. Орталық Азия, Кавказ, Қазақстан аймақтарындағы орман көлемі Ресейдегі орман алқаптарының небәрі 3-4%-н құрайды. Соңғы 5 жылда әлемнің ондаған мемлекетінде алапат орман өрті тіркелді. Ал 2050 жылға қарай адамзат орман жынысына деген көзқарасын өзгертіп, біріккен жағдайда біржақты шешім қабылдамаса, әлемдегі орман өрті 30 пайызға артып, жер бедеріндегі жасыл жапырақты алқаптардың тағы да 30%-ын қара күйеге айналдырады екенбіз. Бұл мәліметті де сол БҰҰ жария еткен. Соңғы 100 жылда болған жойқын апаттардың қатарына биылғы Канададағы ахуалды қосуға болады. Қаңтар айынан елде 2 мыңнан аса алқап өртке оранып,
4,5 миллионға жуық гектар жер жанып кетті. Табиғат апатынан 100 мыңнан аса адам эвакуацияланған. Тілсіз жаумен мыңдаған өрт сөндіруші күрескен. Тіпті, АҚШ, Аустралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африка, Испания, Франция жүздеген маманы шақырылып, өртті сөндіру үшін арнайы алгоритм жасалған. Ал 2019 жылы Аустралия да алапат орман өртінен зардап шеккен.
Қазақстан орманы
Экология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметінше, мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 2022 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 30 552,5 мың гектарды құрайды және бұл республика аумағының 11,2 пайызын алып жатыр. Орманды аймақтардың 13 635,3 мың гектары немесе жалпы ауданының 44,6%-ы арнайы министрліктің қарамағындағы орман мекемелерінің иелігінде, оның ішінде 7 335,9 мың гектары заңды тұлға мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мекемелеріне бөлінген. Олардың қатарында 10 мемлекеттік табиғи қорық, 14 мемлекеттік ұлттық табиғи парк, 7 мемлекеттік табиғи резерват бар.
Одан басқа, комитеттің қарамағында «Республикалық орман селекциялық-тұқым орталығы», Сандықтау оқу-өндірістік орман шаруашылығы мекемесі және шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорын болып саналатын «Жасыл Аймақ» мекемесі бар.
Елімізде орман қорының санатына енгізілген өсімдіктердің 6 мыңнан астам түрі бар екен. Осының ішінде Қазақстанда ғана кездесетін ағаш түрлерінің қатарында шрнек шыршасының орны ерекше. Өкініштісі сол, орман өрті кезінде шренк шыршаларының да біршамасы отқа оранған. Жалпы, Қазақстандағы орман қорының
50%-ынан астамы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының пайдалануына беріліп отыр. Орман өртінің аяқ асты тұтануына кей жағдайда адам не техниканың әсері де болатыны шындық. Одан бөлек, шаруашылыққа қажетті көп ағаштың оталып кететіні тағы бар. Республикада жыл сайын 506 мың м2 ағаш кесіліп, 94 мың м2 кеспе ағаш материалдары шикізат ретінде дайындалады. Дегенмен соңғы кезде ормандардағы ағаштарды жаппай кесу, өрт, ауа райының қолайсыз жағдайларының (қатты жел соғу, ұзақ уақыт жауған нөсер жаңбыр, т.б.) кесірінен ағаштардың құлап өз тіршілігін жоюы жиі кездесуде. Нәтижесі белгілі, орман алқаптары азайған үстіне азаюда. Орман алқабы қанша аз болса да, қазақ даласында орта есеппен әр жылда 600-ден астам орман өрті дерегі тіркеледі екен. 2022-2023 жылдары бұл көрсеткіш 3 мыңға жеткен. «Еліміздегі орман өртінің жиілеуі соңғы кездері болып жатқан аптап ыстықтың салдарынан деп айтсақ болады. Біз климатты алдын ала болжау арқылы жасыл желектерімізді қорғап қала аламыз. Ол үшін орман шаруашылығы саласына ғалымдарды да көптеп тарту қажет. Мәселемен кешенді түрде айналыспасақ, біржақты жүру экологияға да, экономикаға да тиімсіз болары шындық. Өрттің алдын алу шараларын жүргізумен қатар жалын шарпыған аумақтарды қайта қалпына келтіру кезінде ғылым мен технология міндетті түрде бірлесіп жұмыс істеуі керек», – дейді С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің Орман шаруашылығы, жабайы табиғат және қоршаған орта факультетінің деканы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Жұмағұл Таңатқанұлы.
Өртенген орман, күйген жер
Екі жыл қатарынан елімізде болған ірі орман өртінде белгілісі – біздің елде орман өртін сөндіру мен өрт кезінде болатын әрекет, іс-қимылдың өте салғырт екені. Расын айту керек, бұл келеңсіздік жағдайды біршама қиындатып отыр. Салдарынан мамандардың өрт кезінде тіпті өздерін қорғау алгоритмінің болмауы орны толмас өкінішке әкелді. Мұндай олқылықтардың барын Абай және Қостанай облыстарында болған ірі өрттерді тексеру және тергеу барысында прокурорлар анықтаған. Атап айтқанда, өртті сөндірудің нақты алгоритмдерінің жоқ болуы; Экология және Төтенше жағдайлар министрліктерінің бөлімшелері арасындағы тиісті өзара іс-қимылдың болмауы; өртті ерте анықтау жүйелерінің болмауы; техниканың тозығы жетіп ескіруі; орманшылардың өртті жедел сөндіруге дайындығының болмауы көп қиындық келтірген. Әсіресе, техниканың ескіріп, тіпті жүрмейтіндей деңгейде болуы көптің ашуын келтіргені шындық. Тіпті, кейбір орманшылық бөлімдерде тұрған техника 1970 жылдары әкелінгені туралы ақпаратты көрген көпшілік еріксіз таңданған еді. Осыған байланысты ел Үкіметі біршама жағдайды реттеуге кірісті. Ал төтенше жағдайларға әкеп соққан себептер мен жағдайларды жою мақсатында Бас прокуратура Үкіметке ұсыныс енгізді. Бұл құжатта орманды заңсыз кесуге қарсы күрес, сондай-ақ орман мекемелерінің алқаптарды молайту, оның ішінде Астананың «жасыл белдеуін» кеңейту жөніндегі іс-шараларды сапасыз жүргізуі мәселелеріне ерекше назар аударылды. Бас прокурор сондай-ақ осы саладағы әкімшілік және қылмыстық құқықбұзушылықтардың анықталуының төмендегенін атап өтіп, орман ағаштарын ұрлаудың заңсыз схемаларының жолын кесу жөніндегі жобаларын тапсырған. Бұл ұсыныс пен заң жобалары әзірге қаралып жатыр. Бірде Орман шаруашылығы комитеті, бірде басқа болып аталған еліміздің орманшылық саласы қазір Экология министрлігіне қарайды. Ел тарихының 30 жылдық кезеңінде бұл сала Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Экология министрлігінің екі ортасында бақандай 13 рет ауысып, қайта таратылып, бірнеше рет жаңадан жасақталған екен. Сарапшы мамандар мұндай жүйесіздіктің елдің орман шаруашылығы саласын әбден қожыратып жібергенін айтуда. Салдарынан ірі апатқа төтеп бере алмай қалып отыр. Мысалы, 2022 жылы болған Әулиекөлдегі өрт салдарынан 43 мың гектар орман түгелімен күйіп кетсе, Абай облысының аумағында биыл болған өрт салдарынан 3 500 гектар алқап жанып, күлге айналған. Мұндай орман алқаптарын қайта қалпына келтіру үшін кем дегенде 20-30 жыл аралығында уақыт қажет болмақ, – дейді ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Жұмағұл Таңатқанұлы.
Қазір Әулиекөлдегі өрт болған аумақтарға ағаш отырғызу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бірақ отырғызған көшеттің біршамасы биылғы аптап ыстыққа төтеп бере алмай, қурап қалған. Ғалымдардан мұның себебін сұрағанымызда олар жас көшетті отырғызбас бұрын өрт болған алқаптың топырағына талдау жасап, қажетінше өңдеу керек екенін айтады. Олай істемеген жағдайда еңбек бекер шығын болып қалуы әбден мүмкін.
«Өрт шарпығын аумақтың топырағын да, ауа райын да жіті бақылап зерттеу керек. Бұрын орман болған аумаққа қазір жел де басқаша бағыттан соғуы ықтимал. Егер ондай өзгеріс болса, міндетті түрде көшетке жанама ағаш қоса егілуі керек. Жалпы, ғылымда мұндай үрдіс бар. Әсіресе, қылқан жапырақты орманды қайта қалпына келтіру кезінде өскіннің жетілуіне сеп болар, желден-бораннан қорған болатындай етіп жапырақты ағаштар да отырғызылады. Әулиекөлдегі алғашқы отырғызылған тәжірибелік жағдай. Алдағы уақытта ол жерге ғалымдар тобы аттанады. Сол кезде барлығы белгілі болады», – дейді эколог Гүлмира Қалмашқызы.
Қостанай облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының орман және ЕҚТА бөлімінің басшысы Азат Майлыбайұлына Әулиекөлдегі өртенген орманды қайта қалпына келтіру жұмыстарының жүргізілу барысы мен биыл отырғызылған көшеттердің қурап кету себебін білмек оймен арнайы хабарластық. Маманның айтуынша, 2022 жылдың 2-10 қыркүйек аралығында Қостанай облысы Әулиекөл ауданының Басаман және Семиозер орман шаруашылығы мекемелерінің орман қоры учаскелерінде ірі орман өрті салдарынан жалпы ауданы 39 772,4 гектар, оның ішінде орманмен қамтылған 32 393,7 гектар аумағы өртке оранған.
Қазір мемлекеттік орман қорында ірі өрттің салдарын жою бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр екен. Орманды қалпына келтіру жұмыстары барысында көшет отырғызуға дайындау жұмыстары жүргізіліп жатқан көрінеді. Кесілетін ағаштарды бөлу, ағаштарды кесу және орнына орман отырғызу үшін алаңдарды дайындау сияқты жұмыстар атқарылуда. «Жалпы, орманмен жабылған алаңда бүгінде 7,5% жұмыс орындалды. Жанған орман алқаптарында облыстың 11 орман мекемесі жұмыс істеді. Ал өртенген аумақтың бір бөлігіне көшет отырғызылды. Нақтырақ айтсам, 2022 жылдың қыркүйегінде Семиозерное мекемесінің Новонежинское орманшылығының 4,3 гектар жеріне 4 050 дана көшет отырғызылды. 2023 жылы шілде айында көшеттердің кебу, қурау себептерін анықтау мақсатында орман-патологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді. Көшеттердің кебуінің негізгі себебі жауын-шашынның аз болуы. Осы жылдың күзінде орман дақылдарына түгендеу жүргізілді, оның барысында көшеттердің 37%-ның өмір сүруге мүмкіндігі бар екені анықалды. Қазір орманды толықтыру үшін ұсыныстар жасалып жатыр», – дейді Азат Майлыбайұлы.
Орманшының ахуалы қандай?
Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығын дамыту басқармасының басшысы Мәди Нұрпейісовтің айтуынша, қазір орманшылардың әлеуметтік тұрмысынан бастап қызметтегі бар жағдайлары жіті тексеріліп, барынша қолдау көрсетіліп жатыр.
Осы жылы орман шаруашылығы саласын қайта жаңартып жасақтауға бюджеттен арнайы қаражат қарастырылып, қазынадан 13,5 млрд теңге бөлінген. Жыл соңына дейін барлығы 29 өрт сөндіру автомашинасы, 59 шағын өрт сөндіруші кешен, 151 трактор, 58 патрульдік автомашина сатып алынбақ екен. Ал Семей орманы орман шаруашылығына биыл 10 өрт сөндіру машинасы, 14 шағын өрт сөндіру кешені, 8 өрт тіркемесі және басқа да қажетті құралдар жеткізілуде. Бір ғана «Ақ Ертіс» қоғамдық қоры Семей орманына 5 шағын өрт сөндіру кешені, өрт сөндіруші техникаға арналған 15 қозғалтқыш бөлшек, 20 мотопомпа, 4 өрт сөндіру автомашинасын беруді ұйғарып отыр. Одан бөлек, 330 радиостанса және 150 автомобильге арналған радио антеннасы сатып алынбақ. Сонымен қатар Үкімет резервінен 918 млн теңгеге 4 400 жиынды орманшылар киімі үшін деп қаражат бөлінген екен. «Сондай-ақ орман өртімен күресу жолдарын жетілдіретін нормативтік құжаттар қайта қаралып, шетелдік тәжірибелер де қолданылатын болады. Алдымен барлық өңірдегі орманшылардың білімін жетілдіру шараларын ұйымдастырып жатырмыз. Бұл жұмыстар еліміздің қорғаныс саласының мамандарымен бірлесе атқарылуда. Алғашқы оқу курстары осы қараша айында басталады. Себебі қарашадан наурыз айы аралығы еліміз үшін орман өртінен қауіп болмайтын уақыт. Біз осы уақытты тиімді пайдаланып, орманшыларымыздың біліктілігін арттырып, дайындығын пысықтаймыз. Оқытудың жаңаша методикасын құрдық. Енді мамандарымыз кеңестік үлгідегі ережемен емес, заманауи үлгіде білімін жетілдіретін болады. Сонымен қатар еліміздің барлық орманшылық мекемесінің ең биік нүктелеріне өздігінен басқарылатын құрылғылар орнатыла бастады. Бұл құрылғылар ақылды технологиялар санатына жатқызылып отыр. Құрылғылардың көмегімен орман өртін ерте анықтау мүмкіндігі бар», – дейді Орман шаруашылығын дамыту басқармасының басшысы Мәди Нұрпейісов.
Орман шаруашылығын дамыту басқармасының мәлімдеуінше, Президенттің тапсырмасынан кейін еліміздегі барлық орманшының жалақысы шілде айынан бастап 100%-ға көтерілген. Сондай-ақ келісімшарт негізінде жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы 70%-ға өскен.
Еліміздегі тіркелген орман өрттері алдағы уақытта қателікті болдырмау керек екенін хабар беріп тұрғандай. Әйтпегенде, уақыт өткен сайын өрши түскен ғаламдық жылынудың салдары өзінің зардабын да мол етпек.
Бердібек ҚАБАЙ