Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы 1 қыркүйектегі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты халыққа Жолдауында осылай деп мәлімдеген. Президент Үкіметке «Ұлттық қор – балаларға» атты жаңа бағдарламаны жүзеге асыруды тапсырып, 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап қордың инвестициялық табысының 50%-ы балалардың есепшотына түсуге тиіс екенін айтты.
Басты мақсат – Қазақстанда әділеттілік орнату екенін айтқан Мемлекет басшысы бұл тақырыпты былтырғы «Әділетті Қазақстан: бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» сайлауалды бағдарламасында да басшылыққа алған. «Мемлекет монополияларды жояды, табыстың әділ бөлінуін қамтамасыз етеді», – деді Қ.Тоқаев.
Биылғы жыл тиісті ведомстволар мен Парламенттің қос палатасы аталған жобаны әзірлеп, иін қандыра пысықтап шықты. Президент 2023 жылдың 16 қарашасында Ұлттық қордан балаларға қаржы бөлетін заңға қол қойды. Бұл заң Қазақстан халқының саны 20 миллионға жетті деген ақжолтай жаңалықпен қатар шыққан. Қазақ қоғамы бұл сүйінші хабарды қуана қабылдады. Өйткені ұлттық байлықты бөлу мүмкіндігі Ұлттық қор құрылғалы бері бірінші рет жүзеге асқалы тұр.
Ұлттық қор демекші, Қазақстанда мұнайдан түскен табыстың бір бөлігі кейінгі ұрпаққа қалдырар мұра һәм алда кезігер ауыр күнге азық болсын деген ұсыныс 90-жылдардың соңына қарай айтыла бастаған. Қор ресми түрде 2001 жылы құрылды. Президент Қ. Тоқаев ол кезде (1999–2002 жж.) Министрлер кабинетін басқарып тұрған. Ұлттық қорды құру тәртібі жан-жақты пысықталып, Иран, Кувейт, Норвегиядағы мұнай қорларынан бастап, тіпті Бразилиядағы Кофе қорының жұмысына дейін зерделенген болатын. Ақыры, 1990 жылдары құрылған Норвегияның мемлекеттік мұнай қорының қызметі негізге алынды.
БАЛАҒА БҰЙЫРҒАН БАЙЛЫҚ
Сонымен, келесі жылы қор қаржысы Қазақстан азаматы атанған әр баланың есепшотына түсе бастайды. Оны қалай білеміз? Қаржы министрлігі таратқан мәліметке сүйенсек, ата-ана баласының шотына түскен қаржыны екі түрлі тәсілмен тексере алады. Біріншісі – бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының (БЖЗҚ) қызметі арқылы. Ол жерде ЖСН енгізу арқылы балаңыздың атынан ақша түсті ме, жоқ па, біле аласыз. Бірақ БЖЗҚ сайтында сол жылдың есебі ғана көрінеді. Егер сізге бірнеше жылдағы сальдоны салыстырып қарау керек болса, eGov-тағы жеке кабинетіңізге кіріп анықтайсыз. Бұл – шоттағы қаржыны тексерудің екінші тәсілі. Осы жылдың аяғына дейін бұл қызмет түрі толық әзірленіп, аяқталмақ. Айта кетерлігі, балаңыздың есепшоты «БЖЗҚ» АҚ-да Әділет министрлігінің жеке тұлғаларының дерекқоры негізінде автоматты түрде ашылатын болады. Яғни, екінші деңгейдегі банктерге барып, шот ашып әуре болмайсыз. 18 жасқа толған кезде қаражат баланың меншігі болады, ол қаражатты қалай пайдалану керектігін азамат өз бетінше шешуі керек (білім алуға немесе тұрғын үй жағдайын жақсартуға). Бұл ретте шетелдік оқу орнында оқу ақысын төлеуге қаражатты пайдалануды шектемеу мәселесі де қарастырылып отыр. Егер жиналған қаражатқа баспана аламын десеңіз, Қазақстан аумағындағы кез келген өңірден үй сатып ала аласыз. Осы қаражатқа сатып алған үйіңізді қайта сату бойынша шектеу жоқ.
Егер есепшот иесі 18-ге толғаннан кейін де 10 жыл ішінде қаражатты пайдаланғысы келмесе, жиналған қаражат оның зейнетақы шотына аударылады. Сондай-ақ азаматтық заңнамаға сәйкес іс жүзінде жинақталған қаражатты мұрагерлік бойынша беру мүмкіндігі қарастырылған. «Бала әрекетке қабілетсіз болған жағдайда, ата-аналарға (заңды өкілдерге) ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен қаражатты пайдалануға құқық беру жоспарлануда», – делінген министрлік ақпаратында.
ҚАНША ҚАРАЖАТ ЖИНАЛУЫ МҮМКІН?
Елді елеңдетіп отырған негізгі сауалдың бірі де осы. Ұлттық банк мен Қаржы министрлігінің дерегінше, Ұлттық қордың инвестициялық табысының жартысы (50%) жыл сайын 18 жасқа дейінгі барлық жастағы балалар арасында бөлінеді. Яғни, әр балаға бөлінер қаржы инвестициялық табыс түсімінің көлеміне байланысты. Орта есеппен алғанда мамандар 1 жастан 18 жасқа дейінгі уақыт ішінде болжамды сома шамамен 3,5 мың доллар болуы мүмкін дегенді айтады. «Бұл сома капитал нарығының құбылмалылығын ескере отырып, тарихи деректер негізінде есептелген және әлемдік экономиканың конъюнктурасына байланысты түзетілуі мүмкін», – делінген Қаржы министрлігінің ақпаратында.
Ашық дерек көздерінде Ұлттық қор құрылғаннан бастап 2022 жылға дейінгі аралықта орташа жылдық табысы 3,17%-ды құрапты, соңғы 5 және 10 жылда жылдық көрсеткіш 1,70% және 1,67% деңгейінде болған. Осыған орай, кейбір сарапшылар инвестициялық кірістің орташа жылдық көлемін есептеп, қорға бір жылда 935 млрд теңге түсім түседі деп болжап отыр. Яғни, бұл инвесткірістің 50%-ын «Ұлттық қор – балаларға» жобасына аударғанда, бір баланың есепшотына жылына 74 241 теңге үлес түсуі мүмкін. Дегенмен бұл алдын ала болжам ғана. Үкімет қордың инвестициялық табысы алдағы уақытта арта түседі деген сенімде.
Парламент Мәжілісінің депутаты, Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі Ерлан Стамбеков мұндағы барлық қаржылық операциялар АҚШ долларымен жүргізілетіндіктен инфляциядан келер аса қауіп жоқ екенін айтады. «Қаражат әр баланың есепшотына доллармен есептеліп түседі және 18 жасқа толғанда доллармен аударылады. Сондықтан да сенімділік бар. Себебі әлемде қаржылық операциялардың 84%-дан астамы АҚШ доллары арқылы жасалатындықтан, оның бағамы өзгеріске ұшырай қоймайды. Екінші сенімділік беретін нәрсе Ұлттық қордың қаражаты шетелдік банктерде сақталады», – дейді депутат.
АҚШАНЫҢ ЕСЕБІ АШЫҚ БОЛУҒА ТИІС
Ендігі мәселе – ұлттың игілігіне айналғалы отырған ұлттық қор қаражатының ашық жұмсалуында. Мамандар ұлттық қор қаржысына халықты тікелей ортақтастыру бұрнағы жылдардан қарағанда қадағалауды күшейте түседі деген пікірде. Себебі қор құрылған алғашқы 15 жыл ішінде (2001–2016 жылдары аралығында) қажеттілік үшін деген желеумен 9,9 трлн теңге ($60,2 млрд) шешіп алынған. 2014 жылы Ұлттық қордың қаражаты 77 млрд доллар болса, одан бергі кезеңде валюталық активі біртіндеп қысқару үстінде болды. Ұлттық банктің қазан айындағы дерегіне сүйенсек, қордың дәл қазіргі активі – 56,348 млрд доллар.
Кейбір сарапшылар осы уақыт ішінде Қазақстанның 500 млрд доллар жинақтай алатын мүмкіндігі болғанын айтады. 2014 жылы белгілі экономист Сайлау Байзақов «егер бұл қаражат жұмсалмай жата бергенінде Ұлттық қордың ақшасы 2050 жылға дейін ЖІӨ-нің 60%-ы деңгейіне жетер еді», – деп қынжылғаны есімізде. Салыстыру үшін айтсақ, норвег қоры алғаш құрылған кезде қаражаты 50 млрд доллардың айналасында болса, қазір триллионмен (2022 жыл – $1,4 трлн) есептеледі.
«Енді бұл қаржының әр тиынының есебін ел сұрап отыратын болады. Бұрынғыдай банктерді дағдарыстан құтқаруға жұмсау, квазимемлекеттік компанияларға аудару деген қысқарады. Бюджетте ақша азайса, Ұлттық қор есебінен жабу дегенді азайту қажет. Мәселен, биыл бюджет түсімі 19 трлн теңге болды, ал шығыс – 22,5 трлн теңге. Демек, үкімет ендігі жерде тиімсіз жобалардан бас тартып, шығынды азайту керек. Елге ең керекті жобаларға қаражат бөлуді ойластырумен айналыссын. Біздің Қаржы және бюджет комитеті Ұлттық қор қаражатының жұмсалуын тікелей қадағалап отыратын болады», – дейді Ерлан Стамбеков.
Бауыржан БАЗАР