Мемлекет басшысы сот төрағаларын сайлау қажеттігін айтқан еді. Осы орайда қандай шешімдер жүзеге асырылды? Біз бұл сауалдарды Парламент Мәжілісінің депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Үнзила Шапаққа қойған едік.
– Биыл наурыз айында Президент «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды, оның мәтіні көпшілікке жарияланды. Осы құжаттың негізін жасау үшін қандай жергілікті және халықаралық құқықтық құжаттар ескерілді? 2000 жылы күшіне енген заң өзгерді ме?
– «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық заңға енгізілген соңғы өзгерістер Мемлекет басшысының «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында айтылған тапсырмаларын іске асыру мақсатында қабылданды.
Қабылданған конституциялық заң судьялардың тәуелсіздігін нығайтуға, аудандық соттардың төрағаларын сайлау элементтерін енгізуге, сот төрағалары лауазымдарының кейбір бөлігін судья лауазымдарына ауыстыру арқылы судьялардың тең мәртебесін қамтамасыз етуге, сондай-ақ Жоғарғы Сот Кеңесінің рөлін күшейтуге бағытталған.
Соңғы жылдары елімізде көптеген, соның ішінде сот төрелігі саласында жүйелі және маңызды өзгерістер орын алғанын атап өткен жөн.
Сот жүйесіндегі реформалар – үздіксіз даму мен жетілдіруді талап ететін процесс. Сондықтан соттардың беделін арттыру, қызметін жетілдіру бағытында жүйелі және күнделікті қажырлы жұмыс қажет.
– Сот жүйесіндегі қандай проблемалық мәселелер осы саланы реформалауға түрткі болды және олар жаңа құжатта қалай көрініс тапты?
– Сот жүйесін реформалау қажеттілігі – өздігінен туындайтын тұрақты мәселе. Мұның себебі бұқара халық сұранысы көпшілік жағдайда сот билігі арқылы реттеледі. Сондықтан ретті реформалардың болуы, сыни пікірдің шешімін түйіндеу – заман талабы.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында заңның үстемдігі мен сот төрелігін жүзеге асырудың сапасын қамтамасыз етуді тапсырды. Бұл үшін судьялар корпусын шұғыл түрде қайта іріктеп, жаңартып, жасақтау керек. Судьялар жоғары білікті, адал және жемқорлықтан таза болуға тиіс. Ең алдымен, барлық судьялардың мәртебесін теңестірген жөн. Яғни, судья тәуелсіздігі қағидаты әріптестің шеніне байланысы болмауы ләзім. Сондықтан Мемлекет басшысы сот төрағаларын сайлау қажеттігін айтты.
Жоғарғы Сотқа дейін барлық деңгейдегі судьяларды сайлау арқылы таңдау – судьялардың өздері ұсынған ұсыныс. Бірақ бұл уақыт пен сот жүйесі құрылымының ділін өзгертуді талап етеді. Судьялар іс жүзінде мансаптық өсу жүйесінің ашықтығы, сот төрағаларының рөлі, олардың судьялармен өзара іс-қимылы, сондай-ақ төрағаларды тағайындау рәсімдері сынды проблемаларға кезігіп отырады.
Судьялар 44 аудандық сотта төрағалардың бос орындары бар екеніне статистика келтірді. Мәселе тек шалғайдағы және аз құрамдағы соттар туралы ғана емес, тіпті елорданың аудандық соттарында да 2 бос орын бар. Келесі жылдың 1 қаңтарынан бастап судьялар қауымдастығы лауазымдарға талапкерлерді өзі сайлайды. Облыстық соттың кеңейтілген жалпы отырысында кандидаттарға жасырын дауыс беру әртүрлі теріс пайдалануларды жояды.
Тағы бір мәселе, апелляциялық саты неге жұмыс істемейді, істерді қайта қарамайды, оларды бірінші сатыға қайтарады, осылайша әуре-сарсаңға салады. Президенттің тапсырмасын іске асыру шеңберінде апелляциялық сатының бірінші сатыға қайтармай, мәні бойынша шешім қабылдауын да қамтамасыз ету керек. Сондықтан егер бірінші сатыдағы сот іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс анықтамаса, онда апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыға қайтармай, істі өз өндірісіне қабылдауға және оны бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қарауға тиіс нормалар қабылданды.
Сот жүйесінде алып жатқан реформалар қатарын биылғы жылдың көктемінен байқасақ та болады. Мәселе – Астана қаласы мен Шымкент қаласы ауданаралық соттар турасында. Мегаполистердегі аудандық бөліністің көбеюіне орай, жаңа кадрлық ұжым, инфраструктуралық база, цифрландырылған жүйе және т.б. шығындар туындайды. Мұндай жағдайдан экономикалық тұрғыдан ұтымды реформа ретінде келесідей шешім қабылданды: бірінші сатылы сот процестері аудандық бөліністерде жекеше емес, ортақ ауданаралық сотында қаралады. Бұл азаматтардың бұзылған құқықтарын тез қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Өз басым венециялық комиссияның мүшесі ретінде сот жүйесіндегі реформалар, судьяның біліктілігіне қатысты мәселенің маңызы ТМД елдерінен тыс, әлем бойынша да болып жатқан тенденция екенін атап өткім келеді.
– Жаңа заңда судьялардың мәртебесі қалай қорғалған, судьялар қызметінің негізгі кепілдіктеріне мән берілді ме?
– Заңдарға қабылданған өзгерістер судьялардың құқық қорғау органдарының сыртқы ықпалынан да, жүйенің ішкі қысымынан да тәуелсіздігін күшейтті. Бұған дейін құқық қорғау органдары облыс прокурорының санкциясымен кез келген судьяға қатысты арнайы жедел-іздестіру шараларын жүргізе алатын еді. Осы сәттен бастап құқық қорғау органы судьяның телефонын тыңдап, ол және оның жеке өмірі туралы деректер жинай алады. Бұл судьяға қысым жасау тетігі ретінде бағаланды. Сондықтан судьяларға қол сұғылмаушылық кепілдіктерін арттыру мақсатында конституциялық заңда судьяларға қатысты арнайы жедел-іздестіру іс-шаралары көптеген дамыған елдерде қабылданғандай, тек Бас прокурордың санкциясымен ғана мүмкін болатын ереже бекітілген. Судьялардың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз болуы үшін оларға заңды құрал және адал жұмыс істеуге сендіру қажет. Осы кепілдікті күшейту үшін заңдарға түзетулер қабылданды.
– Мемлекет басшысы 2022 жылғы қыркүйектегі Жолдауында қоғамда заң үстемдігі берік орнығып, сот төрелігі әділ атқарылуы үшін судьялар корпусын шұғыл түрде жаңартып жасақтау қажеттігін алға тартты. Бірінші кезекте барлық судьялардың мәртебесін теңестіру, олардың өзінен жоғары тұрған әріптестеріне тәуелді болмау қажеттігін атап өтті. Бұл ұсыныс қаншалықты тиімді болар еді деп ойлайсыз?
– Бұл дер кезінде жасалған және өте қажет ұсыныс. Сот билігінің мақсаты – азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету. Сонымен қатар кадрлар – сот реформасының сәтті болуының негізгі факторы. Сот төрелігінің сапасы – ең алдымен, судьялардың кәсіби шеберлігі мен жеке қасиеттеріне байланысты екені белгілі.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Судья – сот төрелігін жүзеге асыратын және әлеуметтік әділеттілікті орнатудың кепілі болып табылатын адам. Ал әлеуметтік әділеттілікке қол жеткізу үшін ол тәуелсіз болуы және тек Конституция мен заңдарды басшылыққа алуы тиіс. Оған ешқандай қысым көрсетілмеуі керек. Бұл үшін осындай реформалар қажет. Бұл – қазіргі шындық.
2018 жылы Жоғарғы Сот Жоғарғы Сот Кеңесімен бірлесе отырып, судьяларды іріктеу тәртібін тұжырымдамалық түрде өзгертті. Қазір әлсіз заңгерлер судьялыққа өтпейді. Бүгінде сот жүйесінде судьялардың тапшылығы байқалады. Бос орындар үлесі 12 пайызға жеткен.
Қазақстан Республикасы судьяларының VIII съезінде сөйлеген сөзінде Президент сот жүйесіне салалық құқыққа мамандандырылған мамандарды тарту міндетін қойды. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» конституциялық заңға құқықтың жекелеген салаларында маман болып табылатын, облыстық сот судьясының бос лауазымына орналасуға үміткер тұлғалар үшін жеке конкурс өткізілуі мүмкін деген өзгерістер енгізілді. Құқықтың өте күрделі салаларында маманданған судьялыққа кандидаттар үшін мамандандырылған біліктілік емтиханы қарастырылды. Жоғарғы Сот Кеңесі кәсіби мықты судьялар корпусын қалыптастыруды мақсат етеді. Судьяларды іріктеу ЭЫДҰ елдеріндегідей судьялыққа әрбір кандидатты жан-жақты зерделеу және бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет басшысы Жолдауда судьялардың сот төрағаларына тәуелділігін төмендете отырып, олардың тең мәртебесін қамтамасыз ету туралы айта отырып, осы норманың іске асырылуы туралы, оның ішінде сот төрағалары позицияларының бір бөлігін судьялық лауазымдарға ауыстыру есебінен атап өтті.
Конституциялық заң ауданаралық соттарды бірнеше немесе бір аумақтық бірлікте құруды көздейді. Ауданаралық соттар біріктірілгенде сот төрағаларының лауазымдары қысқарады. Осылайша, судьялардың мәртебесі теңестірілетін болады.
– Президент сот жүйесін реформалау аяқталмайтынын, ол соттан тыс мамандардың көмегімен жетілдірілетінін атап өтті. Сіз осы өзгерістерді қалай бағалайсыз? Бұл сот жүйесінің дамуына айтарлықтай серпін бере ала ма?
– Қабылданған заңдарда Қазақстан халқына Жолдауды орындау мақсатында, сондай-ақ Парламент Сенаты жанындағы әріптестеріміз құрған жұмыс тобы аясында әзірленген ұсыныстар іске асырылды. Бұл түзетулер бизнес, азаматтық қоғам және сот жүйесі өкілдері көптен бері айтып келе жатқан бірқатар өзекті мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Аудандық соттардың төрағаларын сайлауды енгізу және барлық кадр мәселесін Жоғарғы Сот Кеңесіне беру жүйедегі судьялардың тәуелсіздігін нығайтады.
Судьяларға қатысты арнайы жедел-іздестіру іс-шараларын (АЖІШ) санкция беру өкілеттіктерін облыс прокурорларынан Бас прокурорға беру судьяларға қауіпсіздік күштері тарапынан болатын сыртқы қысымды жояды. Азаматтық сот ісін жүргізу міндеттеріне «әділдікті» жатқызу және АПК-да тараптардың өкілдерінің іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін бекіту тараптарға сот процесін кейінге қалдыруда өкілдердің теріс әрекеттеріне қарсы тұру құралдарын ұсынады. Егер қарамағындағы бөлімшелерінің іс-әрекеттеріне шағым жасалса, басшылардың сотқа өзінің дәлелді ұстанымын беру міндетін енгізу жоғары тұрған лауазымды адамдардың өздеріне жүктелген жұмыс саласы үшін дербес жауапкершілігін күшейтеді. Қабылданған заңдар соттардың жұмысын жақсартуға, жергілікті судьялардың нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, сот төрелігін атқару сапасын көтеруге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар Президент биылғы Жолдауында кассациялық деңгейде болып жатқан реформаларды да атап өтті. Оның ішінде судьялардың әлеуметтік кепілдігі, кәсіби біліктілігін қамтамасыз ету мәселесі өзекті екені рас. Бүгінде судья лауазымына әйел адамдардың да ер азаматтармен қатар тағайындалуы көңіл көншітеді. Өйткені мемлекеттік қызмет аясына келгенде жыныстық теңдікке қарасты нигилизм басым болғаны жасырын емес. Дегенмен қоғам ықпалы мен билік институттарының нәтижелі жұмысы арқасында бұл мәселе тиімді бетбұрыс алғаны рас. Қазір қылмыстық істер жөніндегі соттарда 50%, азаматтық істер жөніндегі соттарда 70% үлесте судья лауазымына әйелдер тағайындалған.
Сот жүйесі қоғамға барынша ашық. Сондықтан сот жүйесіндегі барлық оң өзгерістер жалғасын тауып, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау тиімділігін арттыруға ықпал ететініне үлкен үміт бар. Бүгінгі күні Парламент қабырғаларында сот жүйесі реформаларына қарасты заң жобасын әзірлеп жатырмыз. Жоғарыда аталған азды-көпті жұмыс үдемелі қарқынмен қоғам игіліне жемісті нәтиже берген күнге дейін жалғаса бермек.
– Президент Қасым-Жомарт Тоқаев сот жүйесін жаңғырту мәселелеріне арналған кеңесте судьялар тең жағдайларды қамтамасыз ету кезінде түрлі шешімдер шығаратынын атап өтті. Мұндай күмәнді жағдайларға жол беруге болмайды. Неліктен мұндай фактілер көбейді? Бұған жол бермеу үшін қандай шаралар қабылдау қажет деп ойлайсыз? Бұл мәселе жаңа заңда қалай көрсетілген?
– Сот практикасының біркелкілігіне қол жеткізу заңдылықты қамтамасыз ету, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау міндеттеріне негізделген, сондықтан кассациялық тәртіппен қайта қараудың қоғамдық маңызы аса жоғары, сондай-ақ құқықты дамыту, оны біркелкі түсіндіру және қолдану үшін де мәні зор.
Соттардың құқық нормаларын түсіндіру мен қолданудың бірыңғай тәсілдерімен сипатталатын сот практикасының біркелкілігіне Жоғарғы Соттың сот практикасы мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулылар қабылдауы арқылы ғана емес, сонымен қатар төмен тұрған соттардың сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарау нәтижесінде де қол жеткізіледі. Бұл ретте Жоғарғы Соттың сот актілерін қайта қарау бойынша олардың заңдылығын, негізділігі мен әділдігін қамтамасыз етуге бағытталған қызметі сот практикасын қалыптастыру үшін шешуші мәнге ие. Сонымен қатар Жоғарғы Сот түйткілді мәселелерге, соның ішінде сот практикасының біркелкілігіне талдау жасайтын қорытуларды да әзірлейтінін атап өткен жөн. Оның үстіне, егер нормативтік қаулыларға қандай да бір өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет болса, онда осы қорытуларда түзетулер енгізу туралы ұсыныспен мәселелер көтеріледі.
2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап АПК-ға әлемдік практикадан «үлгілі сот шешімі» институты енгізілді. Жоғары тұрған сот тараптардың келісімімен көптеген ұқсас және біртекті істердің бірін сұратып алдыруға, өзінің іс жүргізуіне қабылдауға және оны бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қарауға, ол бойынша осындай істерді қарау кезінде үлгі болып табылатын шешім шығаруға құқылы. Сонымен қатар Жоғарғы Сот бірыңғай сот практикасын қалыптастыру үшін Digital Analytics бағдарламасын әзірледі. Бұл ІТ-өнімі істің ықтимал нәтижесін болжауға бағытталған. Сот процесіне қатысушылар үшін бұл өнім өте пайдалы. Жоғарғы Сот соттарда цифрлық технологияларды пайдалануды кеңейту, сот ісін жүргізуді жеңілдету, сот төрелігінің қолжетімділігін, ашықтығы мен айқындығын арттыру бойынша бірқатар жүйелі ұйымдастыру шараларын қабылдап жатқанын атап өткен жөн.
– Қоғамда судьялар үкім шығарылған азаматты ақтауға қорқады деген пікір бар. Неліктен? Ақтау үкімі шығарылған жағдайда судья қандай тәуекелге барады? Бұл өзекті мәселе жаңа заңда көтерілді ме?
– Әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк берiледi. Ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды. Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Жаза тағайындау мәселесі қашанда өзекті. Адамдар соттарды әділетсіз деп жиі айыптайды. Мұндай айыптаулардың себебі – заңды білмеу. Өйткені судья жазаны «өз қалауына қарай және ойына келгеніне қарай» таңдамайды ғой. Ақтау үкімі заң аясында жасалса, ешқандай қауіп жоқ. Сот актісін шығару кезінде материалдық және процестік құқық нормалары бұзылған жағдайда, шешім заң талаптарына сай күші жойылуға немесе өзгертілуге жатады. Ақтау үкімдері санының аз болуына айыптау бағытына бейімділік себеп болуы мүмкін. Дегенмен айыптау бағытын болдырмау үшін реформалар жиі жүргізіліп, заңнамалық өзгерістер енгізілуде. Бұған дейін сотқа дейін қамауда отырған сотталушыны ақтау бірден-бір оқиға болатын еді. Соңғы жылдары 2015 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін ақталғандардың үлесі 7 есеге өсті.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен Асыл ТҰМАР