Дүниежүзілік банктің мәліметінше, экономика өсімінің 16 пайызы физикалық капиталға, 20 пайызы табиғи капиталға, қалған 64 пайызы адами және әлеуметтік капиталға байланысты. Сондықтан еліміздің әр баласы сапалы және жоғары білім иесі болу мақсатында Мемлекет басшысы өзінің әр Жолдауында білім саласына айрықша көңіл бөліп келеді.
Жайлы мектеп – жарқын болашақ кепілі
Мәселен, Мемлекет басшысының «Әділетті Қазақстан: бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» сайлауалды бағдарламасына сәйкес, биыл жыл соңына дейін шағын қалалардағы, аудан орталықтары мен ауылдардағы 1000 мектеп жаңартылады. Оқу-ағарту министрлігінің хабарлауынша, қазір 941 мектепте жаңарту жұмыстары аяқталды.
«Жайлы мектеп» ұлттық жобасы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен жүзеге асырылуда. Жоба аясында 740 мың орындық 369 мектеп ашу жоспарланған. Бұл өз кезегінде апатты жағдайдағы және үш ауысымды мектептер мәселелерін шешеді.
Ұлттық жобаны іске асыру үшін 2023-2025 жылдарға арналған республикалық бюджетте 2,4 трлн теңге қарастырылған. 2023 жылы 461 мың орындық 217 мектеп құрылысын бастап, оларды келер жылдың соңына дейін пайдалануға беру жоспарланған. Ал 2024 жылы 279 мың орындық 152 мектеп құрылысын бастап, оларды 2025 жылы ашу жоспарланып отыр.
Үкімет «Жайлы мектеп» ұлттық жобасына отандық жиһаз және әрлеу материалдарын өндірушілердің қатысуын арттыруды көздейтін өзгерістер мен толықтырулар енгізген еді. Атап айтқанда, жаңа форматтағы мектептер құрылысы кезінде барлық жиһаз қазақстандық тауар өндірушілерден сатып алынады. Сондай-ақ сыртқы қасбеттерді әрлеуде қолданылатын материалдардың басым бөлігі отандық өндірістің тауарлары болмақ. Кәсіпкерлерді қолдаудың қосымша шарасы ретінде ұзақ мерзімді жеткізуді жоспарлауға және тиімді шарттармен жобаны қаржыландыруға мүмкіндік беретін алдын ала келісімшарттарды қолдану қарастырылған.
Оқу-ағарту министрлігі жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, салынып жатқан мектептерді жабдықтау үшін жиһаздар мен құрал-жабдықтарға қажетті барлық техникалық шарттарды анықтаған. Үкімет қабылдаған өзгерістерді сапалы іске асыру үшін елішілік құндылық үлесінің көрсеткіштеріне мониторинг жүргізіледі.
Бұдан бөлек, қоғамдық мониторинг жүргізу үшін ақпараттық жүйе әзірленуде. Осылайша, әрбір тұрғын мектеп құрылысының барысын қоғамдық дашборд арқылы бақылауға мүмкіндік алады. Осы мақсатта қазір әрбір объектіде бейнебақылау камералары орнатылып жатыр.
Сонымен қатар орта білім беру саласында инфрақұрылымды дамыту, 3 ауысымдық апатты мектептердің мәселелерін жүйелі шешу Мемлекет басшысының басты назарында. Мәселен, биыл 1 қазанға дейін елімізде 78,5 мың орындық 77 мектеп ашылған. Осы жылдың соңына дейін түрлі қаржы көзі есебінен 137,7 мың орынға арналған 165 мектепті, оның ішінде «Білім беру инфрақұрылымын қолдау» қоры есебінен 77 мың орындық 62 мектепті пайдалануға беру жоспарлануда. Бұл өз кезегінде 12 апатты және 29 үш ауысымдық мектептің мәселесін және 113 ауылдық елді мекендердегі мектеп тапшылығын шешуге ықпал етпек.
«Жайлы мектеп» ұлттық жобасы шеңберінде биыл 217 мектептің құрылысын бастау көзделгенін де айта кеткен жөн. Аталған жоба аясында елімізде алдағы екі жылда барлығы 740 мың орындық 369 жайлы мектеп салу жоспарланған. Қала мен ауыл арасындағы білім беру сапасының алшақтығын қысқарту жағы да министрліктің назарында. Бұл мақсатта 1000 ауыл мектебін жаңғырту жұмыстары жүргізілуде.
Бүгінде 900-ге жуық мектепті жаңғырту аяқталды. Сонымен қатар робот техникасы, СТЕМ, химия, физика, биология пәндерінен 1000 заманауи кабинет ашу жұмыстары жүргізілуде. Қазір 958 мектеп заманауи кабинеттермен жабдықталған. Бұл жұмыстар жыл соңына дейін толық орындалмақ.
Жастар – ел дамуының қозғаушы күші
Ел болашағы кашан да жастарға тікелей байланысты. Ресми деректерге сәйкес Қазақстанда жастар ел халқының жалпы санының 20,2 пайызын құрайды. Жастар ел дамуының болашағының стратегиялық ресурсы. Бүгіні мен ертеңінің қозғаушы күші. Президент тапсырмаларын орындау үшін Жоғары білім мен ғылымды дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданғаны белгілі. Құжат аталған саланы өркендетудің стратегиялық міндеттері мен көрсеткіштерін айқындайды.
Биыл қыркүйек айынан бастап Қазақстанда бакалавриат бағдарламасы бойынша стипендия мөлшері 20 пайызға, магистратура мен докторантурада 15 пайызға көбейген. Жоғары оқу орындарындағы профессор-оқытушылар құрамының жалақысы 160 мың теңгеден 350 мың теңгеге дейін, ал ұлттық университеттерде бұл көрсеткіш 228 мың теңгеден 400 мың теңгеге дейін өскен. Сонымен қатар студенттер жатақханаларындағы орын тапшылығы үш есе, яғни 2022 жылғы 55 050-ден 2023 жылғы қазанда 17 488-ге дейін азайғанын айта кеткен жөн.
Сондай-ақ студенттер Coursera жаһандық онлайн білім беру платформасында оқу мүмкіндігіне ие болып отыр. Қазірдің өзінде 40 мыңы сертификат алды. Платформадағы 100 негізгі курсты қазақ тілінде оқуға болады.
Мемлекет басшысына Қазақстанның әлемдік білім беру кеңістігінде белсенді ілгерілеп келе жатқаны туралы баяндалды. QS рейтингіне 21 жоғары оқу орны, ал Times Higher Education рейтингіне 4 университет кіреді.
Жыл соңына дейін елімізде жұмыс істейтін жетекші шетелдік университеттер филиалдарының саны сегізге жетпек. Халықаралық компаниялармен бірлесіп, жасанды интеллект саласында кадр даярлау ісі басталды.
Білікті ұстаздар – білімге құштарлар
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мұғалімдерге және білім беру саласын дамытуға көп көңіл бөлуде. Оның айғағы ретінде, 2019 жылы Педагог мәртебесі туралы заң қабылданды және қазірдің өзінде құжаттың оң әсерлері байқалуда. Президенттің тікелей тапсырмасы бойынша педагогтердің жалақысы ұлғайтылды және 2024 жылғы қаңтар айынан бастап тағы 25%-ға өсетін болады.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша педагогтерді аттестаттау жүйесін жетілдіру жұмысы қарқын алуда. Атап айтқанда, ұлттық платформа базасында педагог қызметінің нәтижелерін қалыптастыру процесі автоматтандырылуда. Аттестаттау тәртібіне өзгерістер енгізу мақсатында осы жылдың мамыр айында жұмыс тобы құрылып, оның құрамына білім берудің әр деңгейі бойынша педагогтер мен сарапшылар кірді. Бiлiм берудiң барлық деңгейлері мен педагогикалық лауазымдардың ерекшелiктерiн анықтау бойынша жұмыстар жүргiзiлдi. Нәтижесінде, әр білім деңгейі бойынша жеке лауазым санаты үшін бағалау критерийлері мен тиімділік көрсеткіштері әзірленді. Әр біліктілік санаты үшін белгіленген критерийлер сараланды. Бұдан басқа, сабақты бақылаудың автоматтандырылған түрі әзірленді, ол нақты сабақ мысалында сынақтан өткізілді.
Педагогтерді аттестациялаудың жаңартылған жүйесі 2024 жылдың қаңтар айынан бастап еліміздің төрт облысында: Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан және Түркістан облыстарында пилоттық режимде іске қосылады. Жобаны толық іске асыру 2024 жылдың көктемінде басталады деп жоспарлануда.
Еліміздің мектептерінде 350 мыңнан астам педагог еңбек етсе, оның ішінде 220 мыңнан астам педагогке аттестация қорытындысы бойынша тағайындалған біліктілік санаты үшін жалақысына үстеме ақы төленетінін атап өткен жөн. Мысалы, педагог-шеберге 50%, педагог- зерттеушіге 40%, педагог-сарапшыға 35%, педагог-модераторға 30% үстеме ақы қосылады. Еліміз бойынша барлығы 73 820 педагог-модератор, 81 168 сарапшы, 71 141 зерттеуші, 3482 шебер бар.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 4 жыл ішінде педагогтердің жалақысы 100%-ға, яғни екі есеге арттырылды. Сондай-ақ 2023 жылдың 1 қыркүйегінен бастап мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру педагогтерінің еңбекақысы 30%-ға көбейтілді.
2022 жылдан бастап, жалпы білім беретін пәндер бойынша халықаралық олимпиадалардың жеңімпаздары мен жүлдегерлерін дайындаған мұғалімдерге келесі мөлшерлерде біржолғы сыйақы беріледі.
Сапалы білімнің негізі педагогтердің әлеуетін үзіліссіз арттыруда жатыр. Бүгінде педагогтердің кәсіби біліктілігін дамыту жүйесі түбегейлі өзгертілуде. Биыл 140 мыңнан аса педагог біліктілікті арттыру курстарымен қамтылады. Бұл ретте ауыл педагогтеріне басымдық берілуде. Олардың үлесі 70% құрайды.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша аса өзгермелі жағдайларда басқаруға дайын кәсіби көшбасшыларды іріктеу және даярлау үшін «Білім берудегі өзгерістердің 1000 көшбасшысы» жобасы қолға алынды. Оның бірінші кезеңі аяқталды. Қазір 210 қазақстандық педагог «педагогикалық білім беру» бағыттары бойынша «Болашақ» халықаралық бағдарламасы аясында шетелде тағылымдамадан өтуде. Педагогтерді ынталандыру мақсатында қызметінде жүрген тәжірибелі топ менеджерлер «Болашақ» бағдарламасымен 3-6 айлық тағылымдамадан өту үшін шетелге жіберілетін болады.
Келешекке кемел біліммен
Мемлекет жастарға жоғары білім алуға жан-жақты қолдау көрсетіп келеді. Мәселен, соңғы 6 жылда университеттерде оқуға арналған гранттар саны іс жүзінде 2 есеге өсті. 2017 жылы бөлінген гранттар саны 38 мыңнан астам болса, биыл 73 мыңнан астам грант (бакалавриат) бөлінген. Сондай-ақ үш жыл ішінде бір білім алушыға жұмсалатын қаражат көлемі 2019 жылғы 420 мың теңгеден 2023 жылғы млн теңгеге дейін екі есе өскенін атап өтпеске болмас.
Сонымен қатар 2019 жылдан 2022 жылға дейін туу көрсеткішінің өсуін ескере отырып, 2040 жылға қарай 18 жастағы қазақстандықтар саны айтарлықтай өседі деп күтілуде. Бұл ретте гранттар санын арттыру олардың көбін жоғары біліммен қамтуға мүмкіндік бермейді.
Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек бала туу көрсеткішінің көбеюіне байланысты болашақта білім беру жүйесіне түсетін жүктеменің едәуір артатынын атап өткен еді. Бүгінде мемлекеттік білім беру тапсырысы мектеп түлектерінің 40%-дан астамын гранттармен қамтуға мүмкіндік береді. Алайда қолданыстағы тәсілдер сақталса, 2040 жылға қарай бұл көрсеткіш шамамен 15%-ға дейін қысқарады. Бұл ретте Министрлік 2020 жылдан бастап жыл сайын гранттар санын орта есеппен 10%-ға ұлғайтады. Осыған байланысты Мемлекет басшысының Жолдауын орындау аясында азаматтарға жоғары білімді қолжетімді етудің қосымша тетігі ретінде қолданыстағы қолдау шараларын біріктіретін «Келешек» бірыңғай ерікті жинақтау жүйесін әзірлеу басталды. Білім берудің қолжетімділігі мен сапасы ресурстарды шоғырландыру және мемлекет, бизнес, оқу орындары мен азаматтар арасында жауапкершілікті бөлу есебінен қамтамасыз етілетін болады. Бұл бірінші мамандықты алғанға дейін балаларды толық қолдауға мүмкіндік бермек.
Аталған жүйе шеңберінде балаға арнайы шот ашуға болады, оған мемлекет 60 АЕК мөлшерінде (5 жастағы балаларға) білім алуға бастапқы капитал салады. Бұдан әрі оған ата-аналардың ерікті жарналары, 5-7% мөлшерінде жыл сайынғы мемлекеттік сыйақы және инвестициялық табыс есебінен қаражат жинақталады. Осылайша, айына 1 АЕК (3 450 теңге) мөлшеріндегі ең төменгі жарна салынып отырса, бала 18 жасқа толғанда шотында 3,3 млн теңгеден астам қаражат жиналмақ. Тиісінше, ата-аналардың ерікті жарналары, мысалы, айына 3 АЕК-ке дейін көбейсе, 7 млн теңгеден астам қаражат жинақтау мүмкіндігі болады.
Сонымен қатар халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдаудың қосымша шаралары көзделеді, әсіресе өзгерістер жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға қатысты болады. Сондай-ақ ақшаның құнсыздануынан қорғау құралдары қарастырылған.
«Келешек» ерікті жинақтау жүйесін енгізу мәселесі қазақстандық отбасылардың барлығына қатысты екенін атап өткен жөн. Онда мемлекеттен берілетін бастапқы капитал, ата-аналардың ерікті салымдары, инвестициялық кіріс және мемлекеттік сыйақы қарастырылған. Осылайша, жеңілдетілген білім беру несиелерінің интеграциясын ескере отырып, «Келешек» бірыңғай ортақ жинақтау жүйесінде мемлекеттік қолдау шаралары шоғырландырылатын болады. Оқуға түскенше жинақталған қаражат жоғары білімді неғұрлым қолжетімді етуге мүмкіндік бермек.
Мемлекет басшысының «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауында Қазақстанның экономикалық даму стратегиясының өзегі азаматтардың мүддесі мен сұранысы екені айрықша атап көрсетілді. Қасым-Жомарт Кемелұлы сапаға ерекше екпін түсіріп, білім сапасын жақсарту және мұғалімдердің біліктілігін арттыру міндеттерін белгілеп берді. Мұның алдындағы Жолдауларда да білім саласына тікелей қатысты мемлекеттік тұжырымдар мен басымдықтар айқындалған болатын. Шынында да, отандық білім жүйесінің үздік үрдістерін сақтау арқылы әрдайым алға, халықаралық озық әдіс-тәсілдерді меңгеруге ұмтылу бәсекеге деген қабілеттілігімізді арттырары сөзсіз. Еңбек десе, ерінбейтін, озық идеялардан жалықпайтын, ұлттық құндылықтарды қадірлеп-қастерлейтін, отанымыздың игілігі үшін бар ақыл-қабілетін жұмсайтын білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеу – мемлекетімізді қуатты ете түспек.
Наурызбек САРША