Әр тиын-тебенді санай-санай, қазақстандықтардың саусағы талып, санасы сансырады. Содан Үкімет әлеуметтік маңызды тауарлар бағасын құрықтауға қатаң кірісті. Күрес бірнеше бағытта жүреді. Соның бастысы – алыпсатарларды жазалау, арынын ауыздықтау болмақ.
Тағам атаулының бағасы басқа шауып, төске өрлеп, инфляцияға да салмағын салып жатыр. Сарапшылардың айтуынша, салдарынан Қазақстандағы инфляция – әлемдегі ең жоғарғы көрсеткіштердің біріне айналды. Мұны шенеуніктер де мойындады.
Ұлттық банк төрағасының орынбасары Данияр Вагаповтың айтуынша, жалпы алғанда, биыл жылдық инфляция 10,8%-ға дейін баяулады. Салыстыра кетсек, 2022 жылдың соңында, желтоқсанда 20,3%-ға жетіп еді. Соған қарамастан, 2023 жылы айлық және базалық инфляция таргеттен, нысаналы дәлізден бәрібір асып кетті. Сонымен бірге бағаның өсуі де екі таңбалы мәнде қалуда.
«Айлық инфляция өткен айдың деңгейінен және таргеттен жоғары қалыптасты: 0,7%-ды құрады. Бұл инфляцияға қарсы саясатты одан ары жалғастыруды талап етеді. Әсіресе, азық-түлік инфляциясы жылдық мәнде 10,4% болды. Оның айлық мәні қыркүйектегі 0,3%-дан қазан айының қорытындысында 0,5%-ға дейін қарқындады. Азық-түлік тауарлары құрылымында қазанда жұмыртқа, нан, жарма, қант, түрлі тәттілер, жаңа піскен жемістер мен ет бағасы тағы қымбаттады. Есесіне, ірімшік, жаңа піскен көкөністер мен күнбағыс майы арзандады», – деді Данияр Вагапов.
Алыпсатар – Алдар көсе ұрпағы...
Құзырлы органдар бағаны алыпсатарлар, яғни бөлшек сауда орындары көтеріп отыр деп күдіктенеді.
Прокуратура органдары уәкілетті меморгандармен бірлесіп, елдің ірі көтерме сауда базарларында әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларының (ӘМАТ) құнын қалыптастырудың негізділігі тұрғысынан тексерулер жүргізді. Қорытындысында біраз былықты анықтаған көрінеді.
Біріншіден, бағаны әділетті, негізді емес, спекуляциялық тәсілмен көтеру деректері тіркелді. Екіншіден, қымбаттату үшін тауарлардың жасанды тапшылығын туғызады. Мысалы, жұртшылық тауардың нақты бір брендіне, түріне бой үйретеді. Алайда кенеттен ол өнім сөрелерден жым-жылас жоқ болады. Саудагер: «аз әкелінеді, сіздің алдыңызда ғана тегіс сатылып кетті», – дей салады. Нәтижесінде, бірнеше рет келіп, тауарын әзер тапқан адам оны бағасы жоғарыласа да, қуана-қуана сатып алады. Тіпті, біразға жетуі үшін сөреде тұрғанының бәрін әкетуі мүмкін. Үшіншіден, саудагерлерді бағаны арттыруға кейбір базар әкімшіліктері де мәжбүр етеді: не жалдау ақысын көтереді немесе сауда орындары үшін ақыны өзі жинамай, өзімен сыбайлас фирмаларға тапсырады. Сөйтіп, екі жеп биге шығады. Бір жағынан, базар ғимаратын жалға беруші емес, жай басқарушы ғана ретінде төлейтін салығын азайтады, екінші жағынан, туысының ЖШС арқылы жалға алушылардан аренда ақысын көбірек жинай алады.
Тексеруші құрылымдар тіпті базар әкімшілігімен сыбайлас тұлғалардың саудагерлерді әлеуметтік тауарларды жоғары бағамен сатуға мәжбүрлеуінің сорақы фактілерін әшкерелепті.
Тексеру барысында бөлшек бизнестің үлкен бөлігі сол бұрынғыдай көлеңкеде қалғаны белгілі болды. Ел бойынша ӘМАТ сатушыларының жартысынан көбі өз қызметін салық органдарында тіркеусіз және кассалық аппараттарды пайдаланбай жүзеге асырады.
Комитет өкілдері бір мысал келтірді: Шымкент қаласының 10 базарында ӘМАТ сататын 100-ге жуық сауда субъектісі тауарлардың шығарылуы мен өткізілуіне қатысты бір де бір қаржылық-есеп құжаттарын ұсына алмаған. Тиісінше, олардың тауарды қаншаға алатыны, оған қанша үстемеақысын қосатыны белгісіз. Көңілі толмай, күңкілдеген жұртқа: «біздің өзіміз қымбат бағамен алып жатырмыз», – дей салады. Ол сөзін дәлелдей алмайды.
«Мәселен, Павлодар облысындағы 9 ірі көтерме базардағы 3,6 мың сатушының 99,7%-ы арнайы салық режимін қолданады. Бөлшек тауар айналымының 66% үлесі шағын кәсіпорындарға тиесілі. Оларды тексеруге мораторий қойылған. Мұның бәрі реттеуші жүйедегі проблемаларды туындатты. Әрі ӘМАТ саудасының бақылаусыз кетуі және ақшаның, түсімнің көлеңкелі айналымы түрінде ауқымды салдарларға соқтырды», – деді Сауда және интеграция министрлігінің Сауда комитетінің мамандары.
Амал жоқтан Аргентина жолына түсті
Ресми мәліметтерге қарасақ, биыл баға сан алуан тауарлар бойынша 20%-ға өсті. Бірақ іс жүзінде сауда орындарындағы баға көтеру көлемі 50% немесе одан да көп асып кеткені анықталған. Бұдан бөлек, кез келген дүрбелең бағаның 70%-ы жоғары, тіпті еселеп қымбаттауына әкеледі.
Ал заңға сай, баға өсіру 15 пайыздан аспауы керек. Нақтыласақ, Әкімшілік құқықбұзушылық кодексінің 204-4-бабының негізінде бөлшек сауданың әр тауарға шекті үстемесінің рұқсат етілген мөлшері өндірушінің босату бағасының немесе көтерме сауда жеткізушінің сатып алу бағасының 15%-ынан артық болмауы шарт.
Алайда сарапшылар заңның бұл тетігі пәрменді жұмыс істемейтініне назар аудартады. Өйткені Әкімшілік кодексінің аталған 204-4-бабына сәйкес, алыпсатардың бағаны негізсіз, салмақты себепсіз арттырғаны әшкереленсе, бірінші жолы ол тек «ескертумен» құтылады.
Ал бір жыл ішінде әлгі қарау әрекетіне қайталап барса ғана әкімшілік айыппұл салынады: шағын кәсіпкерлерге – 10 АЕК (2023 жылы 34 500 теңгеге тең), орта кәсіпкерлік субъектілеріне – 75 АЕК (258 750 теңге), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне – 300 АЕК (1 млн 35 мың теңге) айыппұл.
Қу алыпсатарлар мұны айналып өтудің жолдарын тапқан: бағаны бір жылдан соң күрт көтереді. Тіпті, бір жыл ішінде тағы қымбаттатса, ұсталмауы мүмкін. Тексеруші ұйымдарда маман тапшы, штат та аз. Ал тіркелген саудагерлер санының өзі – 146 854 субъект. Күн сайын бақылауда ұстай алмайды.
Мәселен, 2022 жыл қорытындысында еліміз бойынша осы құқықбұзушылығы үшін небары 323 әкімшілік іс қозғалды, 301 сауда субъектісі ескертумен құтылған. Тәжірибе көрсеткендей, ескерту түріндегі әкімшілік жаза сауда үстемесінің төмендеуіне әсер етпейді және сауда субъектілерінің жауапкершілігін арттырмайды. Жазаланғандарының өзі арттырған бағасын кері түсіре бермейді.
Сондықтан Сауда комитеті «ескерту» ойынын тыйып, бағаны негізсіз жоғарылатқан алыпсатарларға бірден айыппұл салуды ұсынып отыр. Осы мақсатта ведомство «Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» жаңа заң жобасын әзірлеп шықты.
Қазақстан Үкіметі бұл жерде Аргентинаның тәжірибе-үлгісін алға тартты. Ұзақ жыл дағдарыстардан бас көтере алмай жатқан бұл мемлекет бұқараны тарықтырмау үшін өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бері бағаны бақылауға және жеткізілімдерді реттеуге мықтап кірісті. Қазір бұл мәселелер 1974 жылғы №20 680 «Жеткізу туралы» заңымен реттеледі: онда баға спекуляциясымен айналысқан саудагерлерге 10 миллион аргентиналық песоға дейінгі айыппұл салынады, кәсіпкер барлық жеңілдіктерінен, арнайы салық режимдерінен айырылуы мүмкін.
Қазақстан сонша қаталдық танытпайды. Парламент қабылдайды деп күтіліп отырған жаңа заңда тек алыпсатарлар өз сауда үстемесін заңмен бекітілген 15% мөлшерінен асырғаны анықталса, бірінші жолы жеке тұлғаларға, шағын кәсіпкерлерге – 5, орта кәсіпкерлік нысандарына – 35, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне 150 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуды қарастырады.
Сондай-ақ 2013 жылы Аргентинаның Экономика министрлігі елдегі негізгі супермаркеттер желілерінің өкілдерімен және жеткізушілерімен ерікті келісім бекітіп, Prices Care бағдарламасын іске қосты. Олар түпкілікті тұтынушыға өнімдерді Үкіметпен келісілген бірыңғай және тұрақты бағамен сатуға міндеттелді. Биылғы 7 қазанда Prices Care бағдарламасы тағы ұзартылды.
Айтпақшы, таяуда Мәжіліс депутаттары Үкіметке депутаттық сауал жолдап, елдегі барлық азық-түлік бағасын мемлекеттік реттеуді енгізуді ұсынды. Үкімет басшысы Әлихан Смайылов өз жауабында бұдан бас тартты. Реттеу жаппай емес, тек ӘМАТ тауарларына қатысты қалады.
Бизнес орта Үкіметтің бұл жаңашылдығына қазірден қарсы шығуда. Алыпсатарлардың лоббиі қуатты көрінеді. Министрлер кабинетіне дейін шыққан олар билікті «артта қалған Аргентинаның жолына түсті» деп ұялтуға, айнытуға тырысуда. Бірақ баға «бүлігімен» күресте Үкіметтің шегінер тылы, басқа жолы қалмағанға ұқсайды.
Елдос СЕНБАЙ
© коллаж: Елдар ҚАБА