Сол тығырыққа тірелгеннен бері бұл тетікті жөнге келтіре алмаған Ауыл шаруашылығы министрлігі әлі күнге етек-жеңін жинай алмай отыр. Осыған дейін сан рет өзгерген субсидия беру ережесі келер жылы тағы да түзетілмек екен.
«Қазаннан қақпақ, иттен ұят» кеткен
2021 жыл Ауыл шаруашылығы министрлігі үшін абыройы айрандай төгілген жыл болды. Субсидия саласындағы мыңдаған былықтың беті ашылды. Еліміздің ауыл шаруашылығы саласында қозғалған қылмыстық істердің 54 пайызы субсидияларды заңсыз бөлумен байланысты екені анықталды. Мәселен, 2016 жылдан бергі соңғы 5 жыл ішінде елімізде ауыл шаруашылығын субсидиялауға 2 трлн теңге бөлінген. Әрі осы жылдар ішінде шенеуніктердің үстінен сыбайлас жемқорлыққа қатысты бірнеше қылмыстық іс қозғалған. Айталық, осы жылдарда 960 қылмыс тіркелген болса, соның жартысынан астамы (54%) бөлінген субсидияны жымқырумен байланысты болған. Басты себеп – «қазаннан қақпақ» кеткені. Оны сол кездегі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Іс-қимыл агенттігінің төрағасы, қазіргі Ақмола облысының әкімі Марат Ахметжанов былай деп суреттеген еді: «Ережені, тұжырымдаманы Ауыл шаруашылығы министрлігі бекітеді. Ақша бөлумен жергілікті Атқарушы органдар айналысады. Ал аймақтық жергілікті әкімдік бақылауға міндетті. Осындай бұлыңғыр жауапкершілік бейберекеттікке алып келді». Қазаннан қақпақ кеткен соң «иттен де ұят» кеткен. Олар ұятты ғана емес, қорқуды да қойған екен. Олай дейтініміз, субсидияны жымқыруда түрлі жол емес, республика бойынша жылдан-жылға бірдей схемалар қолданылған. Ал ақшаның игерілуін қадағалауы тиіс облыстық Ауыл шаруашылығы басқармаларының өзі жаппай жымқырудың бел ортасында жүрген. Мысалы, мемлекеттік мекеменің лауазымды тұлғалары өздерінің жалған ЖК-лері арқылы су сорғыларына арналған арзан, сапасыз күн панельдерін сатып алған, бірақ орнатпаған. Тіпті, алмай қағаз жүзінде рәсімдей салғандары да бар. Құдықтарға да дәл солай: бұрғыланбаған метрлерге құжаттар жасалған. Субсидия алуға арналған базадағы өтінімдерді олар фермерлердің атынан, олардың цифрлық қолтаңбаларын пайдалана отырып жасаған. Айталық, тінту кезінде айыпталушылардың бірінен 500-ге жуық бөтен ЭЦҚ анықталған. Ал сол кезде қамауға алынған Батыс Қазақстан облыстық әкімдігінің бөлім басшысы 120 фермердің атынан жалған қағаздарға қол қойып, олардың шоттары арқылы ақша алған. Жымқырудың өзгедей де түрлері өте көп. Әсіресе, мал басына қатысты алаяқтық жиі жасалған. Жоқ малға субсидия берілген. Ал бар малды мәселен, субсидияға алынған бұқаларды дереу қайта сатып, сойып немесе шетелге асырып отырған. Бір малды сатып алу екі, тіпті үш есе субсидиялау арқылы жүзеге асырылған екен. Сондай-ақ мәліметтер базасында жануарлардың саны, жасы, жынысы, сипаты бұрмаланып отырған. Мәселен, Түркістан облысындағы шаруашылықтардың бірінде сиырлардың жасын бұзауға түзеген 400 дерек анықталды. Яки, субсидия алу мақсатында жасанды түрде төл саны көбейтілген. Бір сөзбен айтқанда субсидияға бөлінген миллиондаған доллар қаржы біреулердің қалтасында кеткен. Тергеу кезінде Түркістан облысы инспекциясының бір ғана маманының картасына 47 миллион теңгеден аса қаржы аударылғаны және оның пара екені анықталды. Осылайша, қыруар қаржы ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кеткен.
Ауыл шаруашылығына бөлінген субсидияны майшелпекке айналдырғандардың соңына шам алып түскен антикор қызметкерлері сол бес жылда 960 қылмыстық іс қозғап, 450 тұлғаны жауапқа тартқан екен. Ал 2021 жылы мемлекеттік қаржыны жымқыруға тағы да 30 адамның қатысы бар екені анықталған. Қылмыстық топтар АШМ-ның ведомстволық бағынысты бөлімшелерінде және еліміздің тоғыз өңірінде әрекет еткен. Олар – Ақмола, Ақтөбе, Жамбыл, Түркістан, ШҚО, БҚО, Атырау, Маңғыстау облыстары және Шымкент қаласы.
Жіпсіз матаған жемқорлық
Енді, міне, осы ауыл шаруашылығы саласын жайлаған жемқорлық субсидия беру тетігін жіпсіз матап отыр. Содан бергі екі жылда шаруаларға субсидия алу мұң болып, құдайдың зарын айтып келеді. Ал АШМ болса агро саланы түбегейлі реформалаймыз деп әлек. Антикор жойқын бір тексеріс жасаған соң, 2021 жылдың желтоқсанында олар субсидия беру жүйесінің жаңа тәсілдерін паш етіп, оны алудың тегін платформасын сынақтан өткізген еді. Министрлік субсидиялардың бағыттарын барынша қысқартуды, субсидия алушыларға қарсы міндеметтемелер нормасын енгізуді, цифрландыру арқылы субсидия алу процедурасын жеңілдетуді, жануарларды есепке алудың қолданыстағы жүйесін түбегейлі қайта қарауды, субсидияны түпкі еңбек өнімділігіне бағыттауды ұсынды. Бұл сол кездегі жаңа министр – Ербол Карашүкеевтің кезі болатын. Содан бері олар не жемісі жоқ, не жеңісі жоқ реформаның шетінен шыға алмай келеді. Сол ұсынғандарының қай-қайсысының да орындалып жатқаны шамалы. Антикордан соң бұл сала тіптен кібіртіктеп қалды. «Соны» ұсыныстардың ішіндегі ең бір көңілге қонатыны Gosagro.kz деп аталатын электронды ақпараттық жүйе еді. Өйткені онда субсидияны тегін беру қарастырылған. Бұған дейінгі Qoldau.kz платформасында субсидиядан көлеміне қарай 3-11 АЕК аралығында ақы алынатын. 11 АЕК-тің өзі 1 миллион теңгеден асқан сомаға салынатын. Бұл ірі кәсіпорындар үшін ақша емес болса, жеке кәсіпкерлер мен шаруа қожалықтары үшін қиындық тудыратын. Ал жеке қосалқы шаруашылықтар, яки есік алдында бау-бақша, азын-аулақ мал ұстаған ауыл тұрғындары үшін мүлдем қолжетімсіз еді. Одан өзге ұсыныстар арасында «күту парағы», «электронды кезек» сынды жаңашылдықтары бар. Әрі талап етілетін құжаттар саны да барынша азайтылған, өйткені қажет анықтаманы ақпарттық жүйе өзге мәліметтер базасынан автоматты түрде ала алады. Бірақ бұл бастамаларды жүзеге асыру созылып-созылып, наурыз айында ғана Ақмола облысынан пилоттық режимде басталды. Одан кейін де кешігіп енгізілген өзгерістер легі бой көрсетіп тұрды. Соның бірі – кепілге қою саясатының жаңа редакцияда жазылғаны, ол 2022 жылдың 1 маусымынан бастап күшіне енеді делінді. Ал 1 шілдеден бастап жаңа Gosagro.kz ақпараттық жүйесі іске қосылатыны хабарланды. Қыркүйек айында өнімділікті арттыру және қосылған құнды көтеру үшін мемлекеттік қолдау мен ынталандыру шараларына кезекті түзетулер енгізілді. Соның ішінде субсидиялау ережесіне ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің өзіне өндірісті тұрақты түрде арттырып, қайта өңдеушілерге шикізатты тұрақты жеткізетіні туралы қарсы міндеттеме алатыны жөнінде міндетті норма қосылды. Ал өнімді терең өндейтін кәсіпорындарға мемлекеттік қолдау көлемі кеңейтілді. Оның сыртында ауылдық жерлердегі кооперацияны дамыту бастамасы тағы бар. Сондай-ақ 2023 жылдың басында жаңа ереже қабылданатыны белгілі болды. Сол кезде министр Ербол Қарашүкеев қаржылай қолдаудың барлық түрі сақталатынын, бірақ субсидиялаудың 5 түрі қысқартылатынын хабарлады. Олардың барлығы да мал шаруашылығымен байланысты. Мәселен, күйекке жарап тұрған малды және олардың ұрығы мен эмбриондарын сатып алу ақысы, оларды жалдау ақысы, қолдан ұрықтандыру бойынша көрсетілетін қызмет ақысы төленбейді. Олардың орынына асыл тұқымды селекциялық жұмыстарды қаржыландыру қалдырылып, мұндағы нормативтер көбейтілді.
«Бұдан бөлек, субсидия алушыларға қатысты қарсы міндеттемелер енгізу жоспарланып отыр. Нақтырақ айтқанда, жыл сайын өндіретін төл өнімдерінің көлемін 3 пайыздан көп көлемге көбейту, еңбек өнімділігін арттыру, тұрақтандыру қорларына форвардтық контрактілер негізінде өнімдерін үздіксіз жеткізіп беру және кем дегенде 5 жылда 1 рет өз өндірісіне инвестиция салу талап етіледі»,– деді Е.Қарашүкеев.
Десе де бұл айтылғандардың барлығы биылдыққа жүзеге асқан жоқ деуге болады. Біріншіден, оны айтқан министр ауысып кетті. Екіншіден, ауыл шаруашылығын жайлаған жемқорлық мұндағы жұмыстарды да, қатынастарды да жіпсіз матап тастады. Оның үстіне министрліктің өзінің жұмысының ақсап жатқаны да үлкен кедергі. Өз кезегінде бұл елімізде ауыл шаруашылығы өнімдерінің қымбаттауына әкеліп отыр. Ал ол дегеніміз азық-түлік қауіпсіздігіне барып тірелетінін ескерген жөн. Мәселен, былтыр Маңғыстау және Қызылорда облыстарында құрғақшылықтан 2 мың бас мал қырылып қалды. Ал оның алдын алуға болатынын біле тұра АШМ жарытып ештеңе істемеді. Оның орынына Шымкент қаласының қарапайым тұрғыны Құрмет Талапқазының елді ұйымдастырып, сол өңірлерге шөп тасығаны білдей бір ведомствоның атына сын еді. Жемқорлық мәселесі жөніндегі жиында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жайылымдық жерлерді суландыруға бөлінген 80 млрд теңгенің жартысы мақсатсыз жұмсалғанын сынға алған болатын. Сондықтан да бұл жерде барды ұқсатып алмай тұрып, ауыл шаруашылығы саласын дамыту туралы айтудың өзі артық. Осылайша, құнығу соңы құлдырауға алып келді.
Қолдаусыз қалған шаруалар
Сонымен субсидия беру тетігі тоқырап тұр дедік. Оның кесірі бірінші кезекте, әрине, шаруаға тиюде. Одан кейінгі зардабын тартатын сіз бен біз. Өйткені азық-түлік қымбаттаса, оның салмағы тұтынушының қалтасына түседі. Бірақ Ауыл шаруашылығы министрлігі асығар емес. Күні бүгін олардың жаһанға жар салған Gosagro.kz цифрлық платформасы ақсап тұр. Шаруалар жыл басынан бері осыны айтып құдайдың зарын қылып келеді. Тіпті, облыстық Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармаларынан да шағымдар түсуде. Мәселен, жаңа жүйеде электрондық шот-фактуралар алу қиын екен. Әрі ауыл шаруашылығы техникасын тіркеу жүйесімен интеграцияланбаған, яки мемлекеттік нөмірді енгізген кезде оның иесі кім екені, көлік түрі мен моделі және тағы да басқа ақпараттар көрінбейді. Ал тыңайтқыштар мен өсімдіктерді қорғау құралдарын қосу нормаларын қолмен енгізу қажет. Сондай-ақ өтінім әрбір алқапқа жеке-жеке беріледі, бұл көп уақытты талап етеді және өтінімдер санын 2-3 есе арттырып жібереді, ал бұрын бір өтінімге 50-500 дана алқап бірден тіркелетін еді. Платформада ауыспалы егіс жүйесі жоқ, әрі дақылдарды егу туралы мәліметтерді әрбір өтінімді толтыру кезінде қолмен енгізу керек. Одан да өзге жетілдіретін тұстары жетерлік.
«ЭЦҚ арқылы жүйеге кіру кезінде де өтініш берушінің деректері автоматты түрде шықпайды, сол себеп ұйымның БСН-ын, басшының ЖСН-ын және ұйымның телефон нөмірін қолмен енгізіп отыру қажет. Сондай-ақ «Жер учаскесі туралы ақпарат» қойындысында қате ақпараттар көп. Тағы бір мәселе, платформада жер алқаптарының бірегей нөмірін басқа сайттан, яки agroopen.gharysh.kz сайтынан алу қарастырылған және ол автоматты түрде шықпайды. Әуелі Қазақстанның бүкіл картасы ашылады, оның ішінен әуелі облысты-ауданды, сосын барып алқап түрлерін таңдауы керек. Сол жерден іздеп, тауып алқабыңның бірегей нөмірін көшіріп аласың да, соны Gosagro.kz порталына қоясың. Мұның бәрі екі жұмыс. Сол себеп биылдыққа субсидиядан қағылып отырмыз. Менің өзімнің жеке басым 400 млн теңге қаржылай қолдауды ала алмай отырмын», – дейді «Көкше-Органик» ЖШС бас директоры Омар Шоназаров.
Келесі бір шаруа Анатолий Злой несиелер бойынша сыйақылардың пайыздық мөлшерлемесін БМАСЖ арқылы субсидиялау шешілмей тұрғанын айтады. Нақтырақ, Бірыңғай мемлекеттік ақпараттық субсидиялау жүйесі дұрыс жұмыс істемейді. 2022 жылдың екінші жартысынан бері шаруалармен келісімшарт жасауға техникалық мүмкіндік жоқ. Барының өзіне ақша түспей жатыр. Соның кесірінен шаруалар айналымдағы қаражатынан жырып сыйақылардың 17-ден 25-ке дейінгі пайыздық мөлшерлемесін толық төлеуге мәжбүр. Оларға бұл шығындарының қайта өтелетініне кепілдік жоқ.
«Тағы бір проблема: инвестсубсидия, мал шаруашылығы сынды белгілі бір салаларда субсидиялау нормативтері жылдар бойы өзгеріссіз қалып отыр. Ал ондағы тауарлық-материалдық құндылықтардың құны жыл сайын өзгеріп отыратынына байланысты шаруалар өздеріне тиесілі субсидиядан қағылып келеді. Сондықтан да осыған дейін белгіленген нормотивтерді ғылыми негіздеп қайта бекіту үшін АШМ-ға қарасты аграрлы салаға мамандандырылған ғылыми-зерттеу институттарының (НАНОЦ) мамандарын тарту қажет. Сондай-ақ мал шаруашылығы саласындағы субсидиялау нормативтерін және инвестициялық субсидияларды есептеу үшін қажетті техниканың немесе жабдықтың рұқсат етілген шекті құнын жыл сайын, пестицидтер мен тыңайтқыштарды субсидиялау үлгісі сияқты, жаңартып отыруды ұсынамыз», – дейді «Қазақстанның шошқа қожалықтары одағы» қауымдастығының басқарма төрағасы Анатолий Васильевич.
Мемлекеттік платформаның техникалық жағынан кемшіліктері әлі де болса көп екенін әкімдіктерге қарасты басқармалардың өкілдері де айтып отыр. Мәселен, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер өтінімдерінде қате кетіп қалса, оны түзеу үшін кері алдырта алмайды екен. Сол себеп екінші рет қайталай өтінім беруге мәжбүр. Ал басқарма мамандары оларды келіп түскен кезегі бойынша қарайтындықтан, бір өтінімді екі рет тексеріп уақыт құртатын көрінеді.
«Бұл жерде бір өтінімге екі рет субсидия беріліп кету қаупі бар. Өйткені оның қайталанып тұрғанын ескертетін хабарлама жүйесі жоқ. Ал мұндай функция бұрынғы Qoldau.kz порталында бар болатын. Осыдан келіп кезек реті бұзылады. Субсидия алуға берілген мерзім өтіп кетеді. Түптеп келгенде шаруа мемлекеттік қолдаудан қағылады. Сол себеп басқарма мамандары қайтарып жіберген өтінімді 3 жұмыс күні ішінде түзетіп қайта тапсырған жағдайда бұрынғы кезегі сақталатындай норма енгізу керек. Тағы бір мәселе, жаңа Gosagro.kz платформасы мемлекеттік жер кадастрымен толық интеграцияланбаған. Пестицид пен тыңайтқышқа субсидия алу үшін картаны ашсаң, онда жалпы жер көлемі көрсетіледі. Соның ішінен егістік жерді бөліп алу қиын», – дейді Қостанай облысы Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының басшысы Ибрагим Бекмұхамедов.
Оның айтуынша, субсидия беру мәселесінде ең үлкен проблема – мемлекеттік қаржының уақытында берілмеуі екен. 2018 жылы электронды форматқа көшкелі өтінімдер тікелей басқармаға түсетін болған. Олардың саны өте көп болғандықтан қызметкерлер тиісті мерзімінде өңдеп үлгермейді. Мәселен, тек 2022 жылдың өзінде 15 мыңнан астам өтінім түскен, ал қарау уақыты 2-3 күн. Мамандар тек бастапқы кезеңде үлгергенімен, кейінгілерін қарау мерзімі 1 аптадан 2-3 айға дейін созылып кететін болған. Сол себеп мемлекеттік мекеме басшысы өтінімдерді қалалық және аудандық бөлімдерге жіберуді, ал субсидияны облыстық басқарма арқылы беруді ұсынады. Бұл тек Қостанай облысына ғана емес, күллі Қазақстанға тән ахуал екені айтпаса да түсінікті болар. Соның кесірінен, бүгінде мемлекеттің шаруалар алдындағы қарызы қордаланып қалып отыр.
Субсидиялық қарыз 155 млрд
Әрине, Ауыл шаруашылығы министрлігін қол қусырып отыр деп басыбайлы айыптаудан аулақпыз. Субсидиялау жұмысы жүріп жатыр, бірақ өте баяу. Тек өтінімдерді өңдеу емес, ол туралы ақпарат беру жағы да баяу. Сондықтан да әзірге қолда бары шілде айындағы мәліметтер болып тұр. Жарты жылда Gosagro.kz порталына шаруалардан 100 144 өтінім түскен. Оның 37 236-ы қаралуда, 22 444-на бас тартылған. «Күту парағына» жалпы сомасы 96,5 млрд теңге болатын 32 146 өтінім қойылған. Оның 69,4 млрды төленген. Бірыңғай мемлекеттік ақпараттық субсидиялау жүйесі арқылы жалпы сомасы 133,6 млрд теңге төленген. Жыл ортасындағы мәлімет бойынша БМАСЖ-ға 52 110 пайдаланушы тіркелген екен. Енді соңғы ақпараттар бойынша Үкіметтің шаруалар алдындағы субсидияға қарызы 155 млрд теңге құрап отыр. Оны жыл соңына дейін толықтай жабуға уәде етуде. Бірінші кезеңде осы соманың 30 млрды жбылмақ. Ал жалпы биыл агроөнеркәсіп кешенін субсидиялауға Үкімет барлық көздерден 494 млрд теңге бөлген. Жақын арада инвестициялық субсидиялауға және несиелер мен лизинг бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялауға қосымша 30 млрд теңге бөлу жоспарланып отыр. Сонда бір жылдағы сома 524 млрд теңге бомақ. Бұл жылда бөлінетін орташа 350 млрд теңгеден көп артық. Ал оның тиімділігі қаншалықты? Нәтижесі сезіліп жатыр ма? Бұл сұрақтардың жауабы тағы да жоқ. Сондықтан бұл салаға өгеріс енгізетін уақыт келген сияқты.
«Фермерлер үшін өзекті мәселе – ережелердің жиі өзгеруі. Әрбір тағайындалған жаңа Ауыл шаруашылығы министрі субсидиялау ережелерін өз қалауынша өзгертеді. Бұл шаруаларға жоспарлау кезінде өздерінің ұзақмерзімді жобаларын іске асыруға мүмкіндік бермейді. Өйткені олардың тірлігіне қағазбастылық та тұсау болуда. Оның үстіне, бюджет қаражатының болмауына байланысты субсидия төлеудің кешігуі қарапайым шаруаларды алқымнан қысып тұр. Оған дәлел, өткен жылы нормативтік құжаттарға түзетулер енгізілген соң субсидия бойынша қордаланған мәселені шешіп береміз деп шаруаларға уәде берілген. Алайда қабылданған құжат күткен нәтиже бермеген, яғни мәселе шешілмеген. Анығырақ айтсақ, баяғы жартас сол жартас күйінше қалған», – дейді «AMANAT» фракциясының мүшесі, депутат Мархабат Жайымбетов.
Ереже тағы да өзгермек
Малшылар қауымының өздері де құлағы түрік отырған болар, бірақ сонда да болса хабардар етіп қоялық. 2024 жылдан бастап мал шаруашылығын субсидиялау ережесі өзгермек. Бұл жұмыстар Президенттің тапсырмасына орай жүзеге асқалы отыр.
«Бұл ретте, шағын және орта шаруашылықтарға субсидиялардың қолжетімділігін, ашықтығын қамтамасыз ету, оларды алу рәсімдерін оңайлату және автоматтандыру, субсидия алушылар үшін қарсы міндеттемелерді енгізу, сондай-ақ субсидиялау жүйесін мемлекеттің өнеркәсіптік саясатымен өзара байланыстыру бойынша нақты міндеттер қойылды», – делінген АШМ таратқан хабарламада. Яки, ережеге қолданыстағы субсидиялау жүйесінің негізгі контурларын сақтай отырып, ішінара өзгерістер енгізуді көздейтін ымыралы нұсқа әзірленген екен. Атап айтқанда, шошқа шаруашылығын қоспағанда, асыл тұқымды мал басын сатып алу кезіндегі барлық қолданыстағы субсидиялау нормативтері өзгеріссіз қалған. Ал бір шошқаның аналығына берілетін өтемақы бұрынғы 140 мың теңгеден 100 мың теңгеге төмендеген. Селекциялық-асылдандыру жұмысы шеңберіндегі субсидиялау да іс жүзінде өзгеріссіз қалыпты. Керісінше, мұнда фермерлерге көбірек дербестік берілетін болады. Сондай-ақ тұқымдық түрі қосарлана қайталанып кететін болған соң импортталған ірі қара малдың аналығын сатып алу бағыты да алынып тасталды. Тауарлық-арнаулы субсидияларды жалпы сипаттағы трансферттер есебінен бұрынғыдай қалдыру ұсынылып отыр. Бірақ күркетауық пен суда жүзетін құстардың етін субсидиялау алынып тасталмақ. Сол сияқты жұмыртқа бағытындағы құс шаруашылығы субсидиялау жойылмақ. Ал асыл тұқымды малды импорттау кезінде екінші деңгейлі банктегі арнайы шотқа қаржы аудару міндеттелмейді. Жемді субсидиялау бойынша нормативтер мен алу критерийлері төтенше жағдайлар немесе ауа райының аномальды жағдайлары туындаған кезде ғылыми ұйымдардың ұсынымдары негізінде әкімдіктердің қаулысымен бекітіледі.
Нұрлан ҚОСАЙ