Осы орайда «Масс-медиа туралы» заң жобасы бойынша құрылған жұмыс тобының жетекшісі, Мәжіліс депутаты Жанарбек Әшімжаннан аталған заң жобасы жөнінде әңгімелескен едік.
– Жанарбек мырза, «Масс-медиа туралы» заң жобасы бойынша құрылған жұмыс тобының жетекшісі ретінде айтыңызшы, кешегі аталған жаңа заң журналистер үшін қандай оңды өзгерістер әкелмек? Бірінші оқылымда қандай мәселелер қаралды?
– Күні кеше Мәжіліс депутаттары «Масс-медиа туралы» заң жобасын ілеспе түзетулерімен бірінші оқылымда мақұлдады. Өзіңізге мәлім, қолданыстағы «БАҚ туралы» заң 1999 жылы қабылданған. Ішінара ғана өзгертулер болмаса, еліміздің журналистер қауымы күні бүгінге дейін осы құжатпен жұмыс істеп келеді. Арада ширек ғасырға жуық уақыт болды. Заман да, қоғам да өзгерді. Қазақ елі де біраз саяси-әлеуметтік өзгерістерді бастан өткерді. Қоғамдық өмірімізге жаңа медиа енді. 24 жыл бұрын қабылданған бұл құжат енді «Масс медиа туралы» заң деп аталады. Заман өзгеріп, қоғам толассыз дамыған шақта медиа салаға жаңа нормалар қажеттігі айдан анық.Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында «Мемлекет ашық ақпараттық кеңістікті, сұранысқа ие және қуатты медианы құруға ерекше назар аударуы тиіс», – деп айрықша атап айтқан болатын. Сондықтан «Масс-медиа туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне масс-медиа мәселелері бойынша, өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобалары мемлекеттік мүдде мен қоғамның сұраныстарын және медиа-саланың даму үрдістерін ескере отырып, масс-медиа саласындағы заңнаманы жетілдіруге бағытталған. Құжатта журналистердің мәртебесін көтеру, құқықтарын нығайту, сондай-ақ олардың міндеттерін кеңейту бойынша жағдай жасау қарастырылған. Осы уақыт аралығында жұмыс тобының 100-ден аса мүшесі 20-дан астам отырыс өткізді. Әзірлеу барысында 200-ден аса толықтыру енгізілді. Заң жобасы алғаш рет Мәжілістің жалпы отырысында талқыланып, бірінші оқылымда мақұлданды. Сала басшысы министрлік заң жобасын, мемлекет мүддесін, қоғам сұранысын және медиа саласының даму тенденцияларын ескере отырып әзірлегенін атап көрсетті. Оны дайындау барысында Еуропа елдерінің халықаралық тәжірибесі, Біріккен Ұлттар Ұйымы мен Еуропадағы Қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының стратегиялық құжаттары жан-жақты зерделенді. Бұл – бір. Екінші, заң журналистер жолдайтын сауалдарды нақты градациялап, оларға берілуі тиіс жауаптарға нақты мерзім белгіледі. Мәселен, жазбаша жауап беру мерзімі 7 жұмыс күнінен бесеуге қысқартылды. Бұл шешім ОБСЕ (ЕҚЫҰ) тарапынан да жақсы баға алып үлгерді.
Қазір елімізде ақпарат саласының жай-күйі мен журналистердің құқығын бағалайтын жыл сайынғы бірыңғай кешенді құжат жоқ. Осыны ескере отырып, отандық медиа саласының жай-күйін бағалау, журналистердің құқықтары мен бостандықтарына мониторинг жүргізу және заң жобасы аясында тиісті ұсыныстар әзірлеу мақсатында министрлік жыл сайын тиісті Ұлттық баяндама әзірлейтін болады.
– Жалпы, заң жобасында журналистердің қауіпсіздігі тұрғысында қандай мәселелер көтерілді?
– Мәселен, бүгінге дейін қолданылып келген қолданыстағы заңда бұқаралық ақпарат құралдарымен байланысты істер бойынша талап қоюдың ескіру мерзімі көрсетілмеген. Араға жылдар салып, мейлі 10-20 жыл болсын, журналистің кәсібіне байланысты құқықтық жауапкершілікке тартылып жатқан мысалдар аз емес. Бұл журналистер қауымы арасында жиі көтеріліп, қоғамдық пікір деңгейіне дейін көтерілген. Тіпті, сол себепті БАҚ мұрағаттары барлық құжаттар мен ақпарат көздерін жылдар бойы сақтауға мәжбүр. Болашақ заң ақпарат құралдарында жарияланған материалдарға шағым түсіру кезеңіне шек қоймайды. Десе де, БАҚ өкілдерімен ұзақ талқылау барысында, азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарының бұзылуына жол бермес үшін 3 жылдық шектеу мерзімін бекіткен дұрыс деп шешілді. Аталған шара, ең алдымен, ұзақ уақыт өткеннен кейін сот қысымына ұшырауы мүмкін журналистердің құқығын қорғауға бағытталған. Бұл да журналистердің қауіпсіздігі үшін жасалынып жатқан игі шараның бірі.
Ал ілеспе заң жобасы Қазақстан Республикасының жекелеген заңнамалық актілерінің нормаларын негізгі заң жобасының ережелеріне сәйкес келтіруге бағытталған. Осы орайда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Кәсіпкерлік кодекстеріне және 12 заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілуде.
– Қасым - Жомарт Тоқаев «Мемлекеттік тілдің одан әрі дамуын және күнделікті өмірдегі қолданысын ынталандыратын боламыз», – деген еді. Мемлекеттік тілдегі контенттерді дамытуға қаншалықты көңіл бөлініп отыр?
– Мәжіліс депутаттары мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтуға және оның үлесін 50-ден 70 пайызға дейін кезең-кезеңмен ұлғайту арқылы отандық контентті дамытуға бағытталған бірқатар жүйелі шараларды жариялаған болатын. Осы ретте, сала өкілдерінің пікірін ескере отырып, министрлік кезең-кезеңімен көшуді ұсынды. Депутаттар ұсынған жаңашылдықтар шетелдік теле-радио бағдарламалардың ретрансляциясын 20%-дан 10%-ға дейін төмендетуге, сондай-ақ өңірлік және балаларға арналған БАҚ-ты қолдаудың бірқатар стандарттарына да қатысты болып отыр.
Сондай-ақ мемлекеттік тілдегі контенттерді дамытуға, шекаралық аймақтардағы ақпараттық қауіпсіздікті реттеуге арналған нақты нормалар қарастырылған. Және өңірлік ақпарат құралдары мен балалар басылымдарын қолдауға қатысты нақты ұсыныстар беріліп отыр. Нақты мысал ретінде, мемлекеттік тілде отандық теле-радиобағдарламалар көлемін елу пайыздан жетпіс пайызға дейін ұлғайту көзделген.
– Енді екінші оқылымға дейін депуттаттар қандай мәселелерді талқылайтын болады?
– Қазір депутаттар ұсынған түзетулер жұмыс тобының отырыстарында талқылануда. Депутаттар екінші оқылымға дейін мына мәселелерді қарастыруды ұсынды: Ақпарат жаршысы, қалам ұстаған қауымның кәсіби біліктілігін арттыруға жағдай жасау, құқығын қорғау тетігін күшейту. Журналистің өмірін сақтандыру да заңда көрініс табуы қажет.
Заң жобасы мемлекет пен қоғамның мүддесін және қазіргі медиасаланың даму ерекшеліктерін ескере отырып жасақталды.
Жалпы, масс-медиа ұғымы, онлайн-платформалардан басқа, барлық интернет-ресурстарды қамтып отыр. Ең бастысы, заң жобасы сөз еркіндігін қатаң сақтай отырып, журналистердің кәсіби мәртебесін көтеру және мемлекеттік ақпараттық саясаттың тиімділігін арттыру мәселелерін шешетін болады.
– Қоғамда «Баспасөз картасы» және журналистерді аккредиттеу туралы бапқа қатысты қызу пікірталас болғаны мәлім. Бұл бап қалай шешілді?
– Иә, заң жобасын әзірлеуші орган жекелеген журналистерге оңайлатылған аккредиттеу құқығын беретін баспасөз картасын енгізу жөніндегі норма ұсынған. Ашығын айту керек, бұл норма жұмыс тобында үлкен пікірталас тудырды. Қоғам өкілдері мен журналистердің, депутаттардың тарапынан қолдау таба алмады. Жұмыс тобының басым көпшілігі бұл норманы – демократиялық принциптерге қайшы, журналистерді алалау, жан-жақты ақпарат таратуға кедергі келтіретін норма деп бағалады. Мәселе әлі талқылану үстінде. Сондықтан бұл норма бойынша Мәжілістегі «AMANAT» фрациясының және Қоғамдық палатаның өз ұстанымдары бар. Осыны ескере келе, сала басшысы Аида Балаева екінші оқылымға дейін заңды депутаттармен талқылайтынын, заңда ұсынылып отырған баспасөз картасы туралы талап алынып тасталуы мүмкін екенін айтты. Алдағы жұмыс топтарында әріптестермен нақты кеңесе келе екінші оқылымға дейін түйткілі көп бұл нормаға қатысты оң шешім қабылдаймыз деген үміттемін.
– Қазақстандағы ресми тіркелген ақпарат құралдарының 20%-ы ғана мемлекеттік, қалғаны жекеменшік екені айтылуда. Алайда олардың басым көпшілігі мемлекеттік тапсырманы орындаумен күн көреді. Жалпы, ақпарат құралдарына бөлінетін қаражат туралы отырыстарда қандай өзекті ойлар айтылды?
– Кеше осы сұраққа қатысты мемлекеттің ақпараттық тапсырысын тиімді ету үшін қаржыландырудың гранттық жүйесі енгізілетіні айтылды. Ол ең бірінші кезекте жобалардың шығармашылық әлеуетіне бағытталады. Яғни, 2025 жылдан бастап мемлекеттік емес БАҚ республикалық деңгейде гранттық қаржыландыруға көшеді. Отандық телерадио хабарларын таратуды дамыту мақсатымен спутниктік телерадио хабарларын тарату операторлары шығындарының бір бөлігі субсидияланатын болады. Бұл да өз кезегінде аталған олқылықтарды шешуге ықпал болары сөзсіз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Наурызбек САРША