Әңгіме «Арнайы әлеуметтік төлем» (АӘТ) туралы болып отыр. Басын бәйгеге тіге жүріп, адам түгіл, темір төзбес қиын жұмыстарды атқаратын жұмысшылар көп жылдан бері Үкіметтен зейнеткерлікке ерте шығуға мүмкіндік беруді сұрап келді. Бәрі болмағанымен, біразының сол арманы орындалатынға ұқсайды.
Бұл ретте Еңбекмині екі жақсы жаңалық жеткізді. Арнайы әлеуметтік төлемнің сомасы жыл сайын артады. АӘТ ала алатын жұмыскерлердің саны да жыл сайын өсетін болады.
Ел Президенті 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін адамдарды әлеуметтік қорғау деңгейін арттыруды тапсырған болатын. Осы мақсатта Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі әлеуметтік әріптестерін – кәсіподақтарды тартып, заңнамалық түзетулердің топтамасын әзірледі.
Түзетулер қолданыстағы Азаматтық, Еңбек, Әлеуметтік кодекстерге және «Қызметкер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» заңға енгізіледі. Жаңа заң жобаларын Мәжіліс екінші оқылымда қабылдады. Енді Сенат мақұлдап, Мемлекет басшысы қолын қойса, құжаттар 2024 жылы күшіне енеді.
Арнайы әлеуметтік төлемді алу үшін жұмысшы келесі критерийлерге сәйкес келуі тиіс. Біріншіден, зиянды жұмыс орнында кем дегенде жеті жыл еңбек етуі керек. Екіншіден, жасы 55-ке толуы шарт.
Үшіншіден, жұмыс берушісі өз есебінен оған 7 жыл бойы БЖЗҚ-ға кәсіптік зейнетақы жарналарын аударып тұруы қажет. Міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын жүзеге асыру қағидаларына сәйкес, жұмыс берушілер міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын (МКЗЖ) «еңбек жағдайлары зиянды жұмыстармен айналысатын, кәсіптері тізбеде көзделген жұмыскерлер» үшін ғана аударады.
Төлем көлемі қанша?
Жаңа төлем зиянды еңбек жағдайларында ұзақ уақыт бойы жұмыс істеген адам зейнеткерлік жасқа толғанға дейін төленеді. Пенсияға шыққан соң тоқтатылады.
Арнайы әлеуметтік төлем төрт қаражат көзінен құралады: біріншіден, республикалық бюджеттен 2 ең төмен күнкөріс (ЕТК) деңгейі мөлшерінде арнайы кәсіптік жәрдемақы аударылады. 2024 жылы ЕТК шегі 43 407 теңгені құрайтынын ескерсек, бұл сома 86 814 теңгеге тең болады.
Екіншіден, өмірді сақтандыру компанияларынан 1 ең төмен күнкөріс деңгейі мөлшерінде немесе 43 407 теңге қаражат төленеді.
Үшіншіден, жұмыс берушілер төл қаражаты есебінен 1 ең төмен күнкөріс деңгейінде, яғни 43 407 теңге қосуға міндетті.
Төртіншіден, Үкімет қаулысымен бекітілген тәртіппен және тиісті көлемде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) өзіне аударылып келген міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен қаржы бөледі.
Осылайша, әрбір жұмысшының АӘТ сомасы әртүрлі болып келеді және аталған шарттар негізінде жеке-жеке есептеледі.
«Жұмысшы АӘТ алуға өзі тілек білдірсе, онда төлемнің мөлшері орта есеппен 200 мың теңгедей болады. Әйткенмен, төлем сомасы әр жұмысшыға бөлек есептеледі. Көп нәрсе оның табысына байланысты болады. Мысалы, жұмысшының жалақысы жоғары болуы, жұмыс берушісі оған еңбек кепілдіктерін, үстемеақыларын ұсынуы мүмкін. Онда АӘТ сомасы жоғарылап, 400 мың теңгеге жетуі мүмкін. Сондай-ақ кәсіби еңбекке жарамдылық қабілетін жоғалтса, соның дәрежесіне қарай аталған төлем артады. Өйткені онда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры тарапынан төлемдер қосылады», – деп түсіндірді Мәжіліс депутаттарына Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бірінші вице-министрі Ақмәди Сарбасов.
Арнайы төлемдерді алу үшін жұмысшыға жұмысынан кетуге тура келеді. Себебі заң жобасы оның ары қарай еңбек жағдайлары зиянды жұмыстармен айналысуына тыйым салады. Сондықтан еңбеккер не өзге жұмыс табуы, немесе жұмыс берушісімен келісіп, кәсіпорындағы жеңіл жұмысқа ауысуы керек. Сонда жалақы мен төлемді қатар алады. Тіпті, жұмыс істеуді доғарып, зейнетке шыққанша демаламын, АӘТ-ке өмір сүремін десе де, өз еркі.
Министрлікті ұстанымынша, арнайы әлеуметтік төлемдерді енгізу мемлекеттің, жұмыс берушінің және жұмыскердің ортақ жауапкершілігін бекітеді және зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін адамдардың әлеуметтік қорғалу деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.
Қанша адам үміттене алады?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпова мен оны командасы ел аралап, жаңа төлемді қалай алуға болатынын жұмыскерлерге түсіндіріп жүр.
Әрине, ауыр жұмысын тәрк етіп, оның орнына АӘТ алуға келіскендердің үлкен бөлігінің қолына тиетін ақшасы 200 мың теңгедей, тіпті одан аздау болмақ. Өйткені БЖЗҚ бөлетін қаржы аз болатын түрі бар. Зиянды жұмыстан табатыны бұдан көбірек болатыны даусыз. Онда жұмысшыларды залалды жұмыстан кетуе қалай ынталандырады?
Министр Светлана Жақыпова арнайы әлеуметтік төлемнің мөлшері жыл сайын арта түсетініне әуде етті. Оның алдын ала есептемелері бойынша 2024 жылы АӘТ орташа мөлшері 208 мың теңгеден асады. БЖЗҚ-дағы жинақтары көптер ғана көбірек ала алады. Бұл ретте басқалар үшін арнайы әлеуметтік төлемнің мөлшері жыл сайын ең төмен күнкөріс мөлшерінің ұлғаюына байланысты өседі.
Алдағы жылы АӘТ алудан небары 37 мыңдай адам дәмелене алатын көрінеді. Еңбек министрлігінің мәліметінше, қазіргі кезде Қазақстанда зиянды, қауіпті жағдайларда еңбек ететін адамдардың саны 386,3 мыңнан асты. Кейінгі жылда олардың қатары 5%-ға артқан. Зиянды және қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейтін жұмыскерлердің ең көп саны өңдеу өнеркәсібінде (26,9%), тау-кен өндіру өнеркәсібінде (24,5%), көлік және қоймалау саласы (14,1%) кәсіпорындарында тіркелді.
Министр төлем алатындардың қатары да артатынын мәлімдеді.
«Әлеуметтік кодекске сәйкес, жұмыс берушілер «Еңбек жағдайлары зиянды жұмыстармен айналысатын жұмыскерлердің, өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің тізбесіне» енгізілген жұмыстармен айналысатын жұмыскерлері үшін міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын аударады. Мұндай жұмыстардың 2 мыңнан астам түрі бар. Демек, арнайы әлеуметтік төлем экономиканың 19 саласында, оның ішінде тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібінде және басқаларында жұмыс істейтін қазақстандықтарға тиесілі болады. БЖЗҚ дерегінше, арнайы әлеуметтік төлемді алуға 2024 жылы 37 мыңнан астам, 2025 жылы – 42 мыңнан аса, 2026 жылы – 47 мыңнан астам жұмыскер үміткер бола алады. Сөйтіп, төлем алушылардың ықтимал саны жыл сайын ұлғаяды», – деді Светлана Жақыпова.
Бизнес неге күйінді?
Айта кету керек, қара жұмысшыларының адал еңбегін аяусыз пайдаланып, қазақ жерінің астындағы қазынасын жанталаса көсіп-қазып жатқан ірі кәсіпорындар бұл жаңалықты еш құлықсыз, құптаусыз қарсы алды. Тіпті, «Атамекенді» алға салып, қарсыласып бақты.
Басты бір дәйектемесі – заң жобасы ұлттық палатаның талқылауына тым кеш түсті: «Атамекеннің» қатысуымен талқылау 2023 жылғы 20 қазанда басталыпты. Қарашаның ортасында құжатты төменгі палата мақұлдап тастады.
«Бұл бизнес тарапынан алаңдаушылық туғызып отыр. Заң жобалары бизнестің қатысуынсыз әзірленген. Жаңа төлемді төлеуге кәсіпорындардың мүмкіндігі жете ме, оны да ескермеген. Ал жаңа төлем кәсіпкерлерге түсетін қаржылық жүктемені арттырады. Сондай-ақ ауыр, зиянды жұмысқа маманданғандардың бәрін жеңіл жұмысқа ауыстыру да мүмкін емес. Мұны бәрі тарифке, персоналдың кетуіне әсер етеді», – деді «Атамекен» ҰКП басқарушы директоры Айдана Тоғызбаева.
Оның айтуынша, энергетика кәсіпорындарында жұмысшылар тапшылығы 30%-ға жетті. Олардың басым бөлігін зиянды жадайларда еңбек ететін өндірістік персонал құрайды. Өндірісте, цехтарда жұмыс істейтін мамандарды даярлау үшін 3 айдан 1 жылға дейін уақыт кететіні де алға тартылды.
Бұған не деуге болады? Мемлекетті, экономиканы, халықты сүлікше соруға, соның есебінен шалқып өмір сүруге отыз жылдан астам уақыт бойы жаман үйренген олигархтарға енді жоқ жерден жыламсырап, босқа байбалам сала бермей, сабасына түсетін, жан мен тән азабын қатар шеккен жұмысшыларына қамқорлық танытатын, ел алдында жауапкершілігін паш ететін уақыт жетті. Әділетті Қазақстанда еңбеккерлер жұмыс орнында зорығып, өлім құшпай, еңбегінің өнбегін, жемісін ертерек көре алғаны тыныштық пен тұрақтылық үшін де маңызды.
Айхан ШӘРІП