Кітаптан үзінді келтірейін: «Философиямен шұғылдану – өзіңді түсінуде күмәнданудан басталады. Өйткені философия тек сыртқы даналықты іздеу емес, ол өз надандығыңызбен бетпе-бет келу, өзіңе ыңғайсыз сұрақтар қою, кім екеніңді және барлығына күмәндану қажеттілігінен туындайтын құбылыс. Осының барлығы философияның терең жеке аспектісі ретінде бүкіл кітап бойында талданады. Менің ойымша, адам қандай болса да, оның ішінде философиямен айналыса бастайтын себептер туралы ұмытпау маңызды. Көп адам белгілі бір экзистенциалды мәселелерге тап болған кезде философияны зерттеуге келеді. Менде де солай болды. Бұл өмірде алаңғасар жасөспірім шағымда өмірдегі бағыт-бағдарымды білмейтін кезде философия көмектеседі деп үміттендім. Зерттеу барысында менің алаңғасарлығым азайған жоқ, керісінше, өсті, бірақ мен процестің ішіне кірдім. Белгісіз себептермен философиялық мәселелердің шешімін табу маған салыстыруға келмейтін рақат әкеле бастады», – деп бастайды автор.
Менің түсінігімде философия белгілі бір стандартқа келмейтін, қатып қалған теория емес. Философия үнемі өзгерісте. Өмір, ондағы құндылықтардың өзгеруі де философияның бағыт-бағдарын анықтайды. Философияның шекарасы мен әдістері де шексіз. Сол себепті кез келген философтың, философиялық мектептердің сынға, күмәнға ілігуі заңдылық. Неміс философы Иммануил Канттың өзі «Таза ақылға сын», «Практикалық ақылға сын» деп кітаптар жазған. Демек, сын, күмәндану философияның акциденциялары десе де болады.
Философия ғылым ба, әлде өнер ме? Бұл сұрақ та көп оқулықта кездеседі. Сұраққа біржақты жауап беру де мүмкін емес. Біреуге ғылым, екінші біреуге өнер өмірлік хоббиі болуы мүмкін. Сол себептен де философияның шекарасы жоқ, кез келген ғылым саласымен интеграцияға түсе алатын сиқыры да бар. Дүиедегі әр зат, құбылыстың, адамның өз философиясы бар. Сол зат, құбылысқа, дүниеге мән беретін де осы – философия. Философияны толық білемін деу де ақылға сыйымсыз. Философияға тереңдей түскен сайын ештеңе білмейтініңді білесің. Осындайда қазақ халқы: «Білгенім бір тоғыз, білмейтінім тоқсан тоғыз» деп қысқа қайырған.
Философияның пайда болуына алғашқы түрткі болған сұрақтар – «Өмірдің мәнін қалай табуға болады?», «Мен кіммін?», «Менің өмірдегі мақсат, мұратым не?» деген сұрақтар әр заманда адамзатқа тыныштық бермеген. Өмірлік өзектілігі бар өткір сұрақтарға жауап іздеу – біз айтып отырған философия ғылымының басты міндеті. Адамның санасындағы осындай әлсіз, тылсым күштер философияны дүниеге әкелген. Өмірдің өзі өте нәзік. Алдын ала болжау да мүмкін емес. Атам қазақ оны «тағдыр» деп бір сөзбен түйе салған.
Қазір мың құбылған аласапыран заманда өмір сүрудеміз. Өмірдің мәнін іздегендер де өте көп. Ақпарат пен неше түрлі ойдың таласында өзіңді жоғалтып алмай, болмысыңды сақтау да күннен-күнге қиындап барады. «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап, әуре етеді ішіне қулық сақтап. Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, сенімің мен ақылың екі жақтап» деп хакім Абай айтқандай, бар үміт өзіңде.
Көп жағдайда ел ішінде философия десе бірден есіне Сократ, Платон, Аристотель, Бэкон сияқты философтар түседі. Платон академиясы мен Аристотель ликейін де философтар қауымы біледі. Әрине, олардың барлығы философия ғылымының өсіп-өнуіне ықпал еткені анық. Бірақ бұл тұтас философияны құрамайды. Әркім өз ойына, өміріне жауапты. Жеке тұлға ретінде өз ойын, өз пәлсапасын қалыптастырғаны дұрыс. Витгенштейн айтпақшы, «философия – бұл ең алдымен өзіңмен, өз идеяларыңмен және әдістеріңмен жұмыс істеу».
Бізге жетіспейтіні – өмірдегі кез келген құбылысқа сыни көзбен қарау. Басқа қырынан, басқа жолмен келуді кейде ұмытып кетеміз. Қандай да бір идеяны, тұлғаны абсолют деп қарамауымыз керек деп ойлаймын. Философияның мақсаты да сол.
Хайдеггер өз заманында «нағыз философия тек неміс және грек тілдерінде ғана» деген ойды айтқан. Біз бұл пікірмен келіспейміз. Философия тілге бөлінбейді. Әр ұлттың өз философиясы болатыны аксиома. Бүгінде қазақ философиясы (пәлсапасы) қалыптасу үстінде. Жас ғалымдар шығып, қазақша диссертацияларын сәтті қорғауда. Ұғымдар да қазақша сөйлей бастады. Философиялық ойлау мәдениеті бой түзеді. Қазақ халқының дүниетанымымен бір арнаға тоғысып, жан біте бастады.
XXI ғасырда қазаққа қандай философия керек деген сұрақ көпшілікті мазалайтыны шындық. Бұдан былай қазаққа, қазақ мемлекетіне «аналитикалық философия» керек дер едім. Бұл ұғымды ғылыми айналымға ағылшын философтары Джордж Эдвард Мур, Бертран Рассел, одан кейін неміс ойшылы Готлоб Фреге еңбектерінде сөз болған. Аналитикалық философия қоғамдағы, әлемдегі өзекті тақырыптарға сараптама жасауды, бір мәселеге әр қырынан қарауды көздейді. Бір қуантарлығы, елімізде пікір алуандығы бар. Еркін ойға шек жоқ.
Көпшіліктің философия пәніне қатысты сыны – қазіргі философия өткен шақпен ғана оқытылатыны. Сол себепті де бүгінгі философия, осы шақ, дәл қазіргі уақытпен, бүгінгі өзекті тақырыптармен тығыз байланыста болуы керек деген пікірлерін айтуда. Мен де осы оймен толық келісемін.
Университтеттердегі академиялық философия көбіне жабық. Студенттерге сабақ беру, мақала жазу, конференцияларға қатысумен ғана шектелуде. Сондықтан көпшілік, мектеп бітіруші түлектер философия ғылымы, мамандығы туралы біле бермейді. Насихат жетіспейді. Философия ғылымының танымалдығы төмен.
Оның басты себебі – біздегі философия кафедраларындағы ішкі жағдай: мықты оқытушы, профессорлардың бәріне міндетті пән ретінде оқытылатын философия курсы шеңберінен шыға алмауы. Бізге жеке салалар бағытындағы маманданған философтар қауымын тәрбиелеу керек. Мысалы, жеке Қытай философиясы, онтология мен гносеология, этика, эстетика, араб-мұсылман философиясы, аналитикалық философия, антропологиялық философия, ғылым философиясы, түркі философиясы деген сияқты мамандар мен мамандықтарға көңіл бөлген дұрыс. Медициналық білім беруде студенттер жоғары курстарда мамандық таңдаған сияқты бізде де сондай болуы қажет шығар?!
Көне замандарда қажет болған философия өркениет әлемінде өз орнын іздеп жатқан елімізге де, бізге де керек емес деу – қателік. Философия – ең алдымен дүниетаным, өмірлік ұстаным, көзқарас, іс-әрекет, ойлау тәсілі, өзіндік ұлттық сананың дәрежесін білдіретін ғылым саласы.
Ең алдымен философия пәнін оқыту барысында біз маман емес, адам, адамның құндылықтарын қалыптастыратын миссиямызды ұмытпаған дұрыс. Қазіргі алмағайып заманда өмірдің мәні, адамның өмірлік маңызды сұрақтарын талқылауды тоқтатпауымыз керек.
Философия пәнінен сабақ беру барысында біз әр студенттің санасына адамшылықтың дәнін сеуіп жатқанымызды ұмытпайық. Маман емес, адам тәрбиелеудегі миссиямыз да бар. Өмірдің мәнін іздеп, «Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар қалан!» деп хакім Абай айтқандай, әр студенттің бұл өмірден өз орнын табуда Философия пәнінің алатын теориялық-практикалық қыры ұшан-теңіз деп білемін. Қоғамда көрініс тауып жатқан келеңсіз оқиғаларға жол бермеу, сондай әдеттерден қорғанудың иммунитетін қалыптастыру үшін біз сөз қылып отырған философия пәнінің алатын орны айрықша болуға тиіс.
Жоғарыда аталған Ларс Свендсен өз кітабында мынадай қызық мәліметті келтіреді: «Әлемде ешқашан философиямен нан табатын адамдар көп болған емес. Сонымен бірге дәл қазір философия бұрын-соңды болмағандай жабық пәнге айналды. Бір қызығы, бұл академиядан тыс философияға деген қызығушылық өте жоғары болған кезде болады. Ағылшынтілді елдерде университеттерде шамамен 14-15 мың философ жұмыс істейді. Тек Норвегияда олардың саны екі жүзге жуық». Ал біздегі философтардың саны мен сапасы қандай – ол басқа мәселе...
Рауан КЕМЕРБАЙ,
Л.Гумилев атындағы ЕҰУ
философия кафедрасының доценті, PhD