Бүгінгі кейіпкеріміз – қаржы, биржа, макроэкономика сарапшысы, экономист Айбар Олжай. Ол еліміздегі демографиялық өсімнің маңызы, халықтың әлеуметтік жағдайы, кедейлікпен күресу, сондай-ақ бизнес өкілдерінің ахуалы және т.б мәселелер турасында әңгімелеп берді.
– Айбар аға, осыдан бірер күн бұрын мемлекетіміз үшін қуанышты хабарды естіп бөркімізді аспанға лақтырдық. Қазақстанның 20 миллионыншы тұрғыны дүниеге келді. Осы тұста демографиялық өсім ел экономикасына серпіліс әкеле ала ма?
– Халық санының өсуі екіге бөлінеді: демографиялық және миграциялық процестер. Бізде осының ішінде демографиялық өсім басым. Бұл – өсіміміздің демография есебінен көбеюі. Ал миграция – елге сырттан көшіп келген халық. Кез келген мемлекет үшін халық санының көбеюі оның экономикалық өсімінің басты алғышарты болып есептеледі. Экономиканың өзі ішкі жалпы өнімді қарасақ, елімізде бір жыл бойы жасалған тауарлар мен қызметтердің сатылған саны. Соның барлығының жиынтығы ішкі жалпы өнімді құрайды. Біріншіден, халық саны көп елде ішкі жалпы өнім көп болады. Екіншіден, халық саны өсіп келе жатқан мемлекетте экономикалық өсім де көп болады. Себебі сан өседі. Ал керісінше, бәсеңдеп келе жатқан елде тұтыну деңгейінің өсуі екі талай. Оған себеп – халық санының аздығы. Тағы бір маңыздылығы, халық саны бизнес өкілдері үшін де маңызды. Іскери орта үшін ол – көбірек жасалатын мәмілелер саны. Халық санының көп болуы мемлекет үшін салық базасын құрады. Бұл ретте бір ғана мәселе бар. Егер халық санының жастық құрамы кәрі болса, бұл мемлекет үшін ауыр. Өйткені олар жұмыс істей алмайды, салық төлемейді. Мемлекеттен зейнетақы төленеді. Мұндай жағдайда бюджетке салмақ түседі. Халық саны жас болса, оның ішінде еңбекке жарамды, қабілетті адамдар көп болса, олар өз жұмысын істеп, салық төлейді. Сол себепті халық саны көп әрі жас болса, тиісінше мемлекеттің экономикалық өсіміне пайдасы бар. Біздің халық санымыз – жас. Бүгінде 20 миллионға жетсек, күніне 732 адамнан көбейіп отырмыз. Мысалы, 16-ға толмаған балалардың өзі халық санының 35 пайызын құрайды. Экономикалық белсенді халық саны 9 миллионнан асып кеткен. Елімізде экономикалық белсенді халық саны жалпы халық санының 50 пайызынан асу керек. Алайда біз қазір бұл көрсеткішке жетпей тұрмыз. Ал зейнет жасына жеткен адамдар белгілі бір үлестен асып кетпеуге тиіс. Ол үшін жастар санының көп болғаны маңызды. Менің ойымша, елімізді алдағы 10 жылда демографиялық серпін күтіп тұр. Алдымызда демографиялық шұңқыр жоқ. Біз 90-жылғы демографиялық шұңқырдан 2001 жылдан бері қарай шыға бастадық. 2010 жылы тұрақты дамуға жеттік. 2020 жылдан бері бала туу деңгейі әлдеқайда өсті. Экономика жақсы болса, халық саны да өсе бастайды. Себебі адамдарда болашаққа деген сенім пайда болады. Ал халық көбейсе, экономика да арта түспек. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Біз қазір осы процесті көріп отырмыз.
– Дүниежүзілік банк өкілдері жүргізген зерттеу негізінде халық саны көп елдерде кедейлік проблемасының бар екендігі анықталған. Кейбір мемлекет билігі бағдарламалар ойлап табу арқылы кедейлік шырмауынан шыққан. Ал біздің елімізде кедейлікке қарсы күрес қалай жүруде? Ол үшін арнайы бағдарлама қарастырылған ба?
– Бізде ұғымдар проблемасы бар. Ең алдымен кедейлікке қарсы күрес бағдарламасын құру керек. Осы уақытқа дейін біз «кедейлік» деген сөзден ұялып, қорқып келдік. Шындығында, Қазақстанда кедей азаматтардың бар екенін, халықтың біраз бөлігі кедей екенін мойындауымыз керек. «Қазақстан халқы кедей» деп айтқаннан кейін біз оны емдеудің жолдарын іздеп табамыз. Өзге елдер мұндай олқылықтарын мойындап, кедейлікке қарсы күрес бағдарламасын әзірлеген. Бізде өкінішке қарай, «кедейлікке қарсы күрес» деген сөздер айтылмайды. Әлеуметтік қолдау деп жаба саламыз. Нақты кімнің кедей, кімнің кедей емес екенін анықтау керек. Дүниежүзілік банктің зерттеу анализдерінде осы секілді модельдер бар. Бізде нақты статистиканың шынайылығында проблема бар. Өйткені мемлекет әр адамның басындағы жағдайды білмейді. Халықты жалпы топтарға бөліп қарастырады, бірақ бір адам айына қанша табады, ол кедей ме, кедей емес пе деген сұраққа жауап бере алмайды. Соңында медианды параметрлермен жабуды көздейді. Қытайдың кедейлікке қарсы жүргізген ісіне қарасақ, ол – адамға жұмыс тауып беру, іспен айналысып отырған азаматты салықтан босату және т.б. Арзан несие, гранттық қаржыландыру және оларға жеңілдетілген заңнамалық база сынды параметрлерді қолдану арқылы Қытай кедейліктен шығып кетті. Норвегия мемлекеті 1930 жылы кедейлікке қарсы мықты бағдарлама әзірледі. Байқап қарасаңыз, Норвегия – қазір әлемде адам сапасы жөнінен нөмірі бірінші мемлекет. Осының барлығы кешенді бағдарламалар әзірлеудің арқасында жүзеге асты. Егер бізде де сондай бағдарлама құрылатын болса сапалы, барлық жағынан ойластырылған болуға тиіс. Кедейлердің кім екенін анықтап, оларға қандай көмек беріледі және кедейліктен қашан шығады деген сұрақтарға жауап беретін нақты мерзімді жоспар құру маңызды. Мәселен, олар бес жылдан кейін кедейлер санатында болмауға тиіс, біз оларды сондай жағдайға жеткіземіз деген негізгі міндеттерді қабылдау керек. Менделеев кестесіндегі барлық қазба байлығымыз бар болғанымен, ол үлкен кен орындары емес. Біз мұнай өндірудің алғашқы ондығына кірмейміз. Ал газ қорымыз өзімізге әрең жетіп отыр. Әлемде нөмірі бірінші болып есептелетін еншіміздегі дүние – тек уран ғана. Астық бойынша дүниежүзіндегі ең ірі экспортерлар қатарына кірмейміз. Қазіргі кезеңде астығымыз өзімізге де қажет. Бізде металл өндірудің өзіндік құны жоғары. Мәселен, Қытайда металдар арзан болғандықтан, олар әлемдік нарықты жаулап алады. Сондықтан біз өзімізді аса бай мемлекеттер қатарына жатқыза алмаймыз. Халықаралық қорға жинаған ақшамыз – 97 млрд доллар. Оның 57 млрд доллары Ұлттық қорда, қалғаны алтын валюта резервтерінде жатыр. Одан өзге бізде қаражат жоқ. Демек, қолда бар ақшаны сатып, алдымен халықты кедейшіліктен ақырындап шығару мәселесін қарастыру керек. Қазір бюджет дефициті болып жатыр. Біз жинаған салықтан көбірек жұмсаймыз. Осы ақшаның 56 пайызын әлеуметтік бағытқа қолданамыз. Сондай-ақ бюджеттің көп бөлігін білім саласы алады. Білім беру сапасына көп қаражат жұмсаймыз. Оның ішінде мұғалімдердің айлық жалақысы бар. Қарап отырсақ, бізде күнделікті жетіп жатқан ақша жоқ. Мемлекеттен жыл сайын 4 трлн теңге қарыз боп қаламыз: 2 трлн Ұлттық қордан, қалған 2 трлн ішкі нарықтан қарызға аламыз. Оны Қаржы министрлігі ай сайын облигацияға шығарады. Осындай жолмен қарыз алып, бюджеттің тесігін жабады. Халыққа керегі – ынталандыру, салықтан босату арқылы адамдарға көмектесу. Оларға нақты бір мерзім қою керек. Мұны жүзеге асыру үшін ең біріншіден, кімнің кедей екенін аты-жөнімен анықтап, оларға «кедей» деген статус беру керек. Аталған статусы бар адамдарға барлық жәрдем берілуге тиіс. Тап осындай қадамдар арқылы біз нақты кедейлікпен күресу жолына түсеміз.
– Соңғы 10 жыл ішінде елімізде 200 мыңнан астам шағын бизнес субъектісі тіркеліпті. Ал орта және ірі бизнестің ахуалы қалай?
– Біз кезінде ірі бизнеске қатты сенгенбіз. Алайда ірі бизнес сенімді ақтамады. Себебі ол көбіне ақшаны сыртқа шығарумен айналысты. Талай ірі бизнес иелері банкротқа ұшырады. Мұның барлығы ірі бизнестің алып келген зардабы. Жалпы экономикасы күрделі диверсификалды мемлекеттер бүкіл назарын ірі бизнеске арнамайды. Негізі, мемлекетті ұстап тұрған – орта бизнес. Мәселен, қарамағында 50-100 адам істейтін кәсіпорындар – экономикамыздың негізгі тірегі. Сондықтан ірі бизнеске жұмсаған субсидия, деференцияның барлығын енді орта бизнеске беру керек деп ойлаймын. Өйткені орта бизнес ірі бизнеске қарағанда билікке аса жақын емес. Ірі бизнес өзінің билікке жақындығын пайдаланып көп нәрсеге монополия жасап, ақшаны шетке шығарып, көп активтерді сыртқа алып кететінін көрсетті. Ірі бизнес – монополияға жақын. Егер қолдарынан келсе, ақшаны сыртқа алып кете алатынын дәлелдеді. Бізге орта және шағын бизнесті дамыту керек. Олардың билікпен аса таныстығы жоқ. Ережеге сүйене отырып, салықтарды төлейді. Шағын бизнестің көбеюі – салық пен заңнаманың арнайы режимдерінен пайда болды. Осы арнайы ережелер көп нәрсені оңтайландырды, бизнес дамыды. Мысалы, ЖК-ны (ИП) бір күнде онлайн аша аласыз. Енді осы деңгейді сақтап қалу арқылы шағын бизнеске деген арнайы режимдерді жоғалтпау керек. Шағын бизнес – жұмыссыздар категориясынан кәсіпкер категориясына енуге тез жол ашады. Бұл кәсіптің ішінде тіркелген және тұрақты түрде салық төлеп тұрған бизнес иелері бар. Егер жай ғана тіркеліп, бірақ жұмыс істемей тұрса, онда кәсіпте белгілі бір проблема бар деген сөз. Ал айналым болса, демек бюджет үшін жұмыс істеп отыр.
– Орта бизнес мемлекет үшін тиімді дейсіз. 2023 жылдың наурыз айындағы статистикаға сүйенсек, Қазақстанда 2 миллионнан астам шағын және орта бизнес субъектісі тіркелген. Оның 1 миллион 800 мыңын шағын бизнес құрайды. Ал қалғанын орта бизнес еншілеп отыр. Салыстырмалы түрде орта бизнестің кенжелеп қалуына не себеп?
– Орта бизнестің кенжелеп қалуына кезіндегі рейдерлік процестер себеп. Рейдерлік процесс – орта бизнестің дамып, ірі бизнеске ауысуына көп тосқауыл қойды. Кәсіпкерлер көзге көрінгісі келген жоқ. Өздерінің тұрақты табысын алып, сол күйінде тоқтап қалды. Себебі бізде табысың көзге көріне бастаса, кәсібіңді тартып алады деген түсінік болды. Мемлекет кәсіпкерге «жұмысыңды істе, салығыңды төле, саған ешкім тиіспейді» деген кепілдік беруге тиіс. Ешкім саяси процестерге салып сенің бизнесіңді тартып ала алмайды. Сондықтан біз осы күнге дейін болған процестер жемісін енді көріп отырмыз. Олар – рейдерлік әрекеттер, адамдардың табысын жасыра бастауы, мемлекетке табысын көп етіп көрсеткісі келмеуі. Біз осындай фобиялардан қашан арыламыз, сол кезде ғана орта бизнес ілгерілей бастайды.
Цифрлық теңге – бізді көлеңкелі экономикадан ақырындап шығаратын құрал
– Соңғы жаңалықтар бойынша, елімізде цифрлық теңге айналымға енгізіле бастады. Цифрлық теңгені қолдану қарапайым халық үшін қаншалықты тиімді? Көлеңкелі экономиканың үлесін азайтуға қауқарлы ма?
– Неге сіздің зейнетақыңыз аз? Шәкіртақыңыз неліктен аз төленеді? Егер осы сияқты сұрақтар туындаса, демек бұл көлеңкелі экономиканың кесірінен жүзеге асып отырған жағдай. Көлеңкелі экономика – сізге төленуге тиіс ақшаны көрсетпей тыққанмен тең. Себебі көлеңкелі экономикада салық төлемейді. Біз салық жия алмасақ, тиісінше шәкіртақы мен зейнетақыны дұрыс төлей алмаймыз немесе аз мөлшерде төлейміз. Ал цифрлық теңге – бізді көлеңкелі экономикадан ақырындап шығаратын бірден-бір құрал. Мемлекет беретін ақшаны цифрлық теңгеге ауыстырақ, оның түпкілікті қайда баратынын, кімнің қолында кеткенін көре аламыз. Мұндай жағдайда ақша көлеңкелі экономиканың еншісіне тие алмайды. Қазір дамыған мемлекеттерде көлеңкелі экономика мүлдем жойылған деуге болады. Онымен арнайы күрес шаралары қолға алынған. Техника қарыштап дамыған заманда блокчейн технологиясы бізге жаңа мүмкіндіктер есігін ашып отыр. Сондықтан цифрлық теңгенің тиімді тұсы – елімізді көлеңкелі экономикадан шығаруы деп ойлаймын.
– Қазақстан ең көп табысы азық-түлікке жұмсалатын елдердің қатарында екенін айтып едіңіз. Халықтың басым көпшілігі табысының 58 пайызын тамаққа жұмсайды. Олқылықтың орнын қалай толтырсақ болады? Шешімі бар ма?
– Бұл мәселеден шығудың екі жолы бар: азық-түліктің бағасы түсуі қажет немесе біздің табысымыз артуы керек. Ал ең дұрысында екеуінің параллель жұмыс істеуі, азық-түлік бағасының түсуі – инфляцияны тоқтату деген сөз. Яғни, инфляциямен күрес. Онда нарықта басы артық ақшаны алып тастау керек. Қазір Ұлттық қор осы мәселемен айналысып жатыр. Халықтың табысын арттыру Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қолында тұрған дүние. Көзімізді жұмып тұрып минималды айлық көлемін 150 мыңға дейін көтереміз деген саяси шешім қабылдасақ, қазір минималды айлық көрсететін кәсіпорындар өзінің қызметкерлеріне төлейтін айлықты көтеруге мәжбүр болады. Сол кезде халықтың табысын арттыруға деген ең бірінші қадам жасалады. Менің ойымша, қазір минималды айлық көрсеткіші 70 мың теңге болса, оны 150 мыңға дейін көтеріп, батыл қадам жасап көру керек. Әрине, бастапқыда бюджет үшін «шок» болуы мүмкін. Бірақ сол «шок» халықтың өмір сүру сапасына жағымды әсер береді. Себебі біз жалақымыздың жартысынан астамын азық-түлікке жұмсағандықтан, қалған қызметтердің төлемін өтеуге қалтада ақша қалмайды. Адам күнін көріп, аш қалмау үшін жұмыс істейді. Оның бар көретін қызығы – осы. Бірақ бұл жұмыс екінші жұмыспен параллель жүруі тиіс. Бұл – халықтың банк алдындағы қарыздарын реттеу. Осы мәселе бойынша қазір заң жүзінде біраз жұмыс атқарылуда. Біріншісі – қарызы бар адамға несие алуға шектеу қою, екіншісі – көлеңкелі несие беретін ұйымдармен күресу, олардың барлығына тоқтау салу. Біз ұлттық бағаның инфляциямен күресуін жалғастырсақ, базалық ставканы жоғары ұстаса, Үкімет минималды жалақы бағасын 150 мыңға көтерсе, ал Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі барлық несиені шектеу бойынша мүмкін нормативтік шараларды қабылдаса, біз шамамен екі жылдан кейін халықтың айлық жалақысының басым бөлігін азық-түлікке жұмсау мәселесін тоқтатуымыз тиіс.
– Елімізде айлық жалақы, шәкіртақы бағасы өскенімен, ізінше азық-түлік бағасының өсіп отыратыны жасырын емес қой. Құжат жүзінде сан өзгергенімен, халықтың өмір сүру сапасы баяғы жартас сол жартас күйінде қалады деп ойламайсыз ба?
– Инфляцияның ресми және нақты сезінетін түрі бар. Бізде нақты сезінетін инфляция 18 пайыз деңгейінде және оның басым бөлігі азық-түлікте. Бұл – үлкен парадокс. Елімізде азық-түлік бағасы неге қымбаттай береді? Меніңше, бұл мәселе үш жағдайға қатысты болып келеді. Біріншісі – картелдік келісім. «Айлық көтерілейін деп жатыр, бағаны өсірейік, сосын табысымыз да көтеріледі» дейді. Шынын айтқанда, бұл – азық-түліктің басы-қасында отырған азаматтардың ынсапсыздығы. Ол әрекеттері экономикада үлкен рөл ойнайды. Егер халықтың айлық жалақысы көтерілсе, ал сатушы азық-түліктің бағасын көтермесе, табысы құламайды. Керісінше, өзінде қалады. Бірақ сатушы табысын азаматтардың есебінен жегісі келеді. Екіншісі – фундаменталды емес фактор. Бұл фактордың біздің нарықта үлесі жоғары. Әлі күнге дейін психологиялық белгілі бір тұрақтылыққа келген жоқпыз. Адамдардың тез баюы, өзге азаматтардың есебінен ақша табу сияқты фактілер бар. Мұны мойындауымыз тиіс. Үшіншісі, фундаменталды фактор. Халықтың жалақысы көтерілсе, мемлекет соның есебінен кейбір проблемаларын шешкісі келеді. Мысалы, бензин бағасы бірден шарықтайды. Бензин – кез келген тауарлар қызметі тізбегінде маңызды рөлге ие.
Мұнайдың күні санаулы
– Қазақстан – мұнайға байланған мемлекет екенін айтып қалдыңыз. 2018 жылы әлемдік мұнайдың АҚШ – 16 пайызын, Сауд Арабиясы – 13 пайызын, ал еліміз екі пайызын өндірген. ТМД бойынша мұнай өндіруден Ресейден кейінгі екінші орындамыз. Мұнай ресурсы таусылса, ел экономикасына үлкен қауіп төнетіні белгілі. Егер сондай ахуалға тап болған күнде тығырықтан шығу жолы бар ма?
– Бізде қазірдің өзінде тығырық басталды. Себебі болашақта мұнай, көмір секілді ресурстар басты отын статусынан кетеді. Оған себеп өздеріңіз жақсы білетіндей қазір электромобильдер дәуірі басталды. Енді электроұшақтар бойынша жұмыс жүргізілуде. Болашақта электрокомбайн, электрофура мен электроавтобус пайда болады. Оған ток керек, бірақ мұнай емес. Ресми мәліметтерге сүйенсек, 2060 жылы мұнайдың эрасы бітеді деп толық жазылған. Еуропа бұл кезеңде ешқандай көмір, мұнай жақпауымыз тиіс деп арнайы бағдарлама қабылдаған. Қазір Еуропа елдері жасыл энергия жүйесіне өтуде. Мәселен, Германия жасыл энергияны күн жүйесінен алмақшы. Сондықтан мұнайдың күні санаулы. Егер Қазақстан қазіргі жағдайымен қалып қоятын болса, біз тақырға отырамыз деген сөз. Жалпы, бюджеттің 56-57 пайызы мұнайдан келеді. Демек, бізге жасыл энергия көшіне еріп, мұнайдан кету, мұнайдың орнына өндірістерді көбірек ашу мәселесімен тезірек айналысу керек. Біз әлі күнге дейін әртараптандыру жасаған жоқпыз.
– Соңғы уақытта күнкөріс қамы үшін табысты жұмыс іздеп АҚШ-қа, Англия мен Кореяға ағылатындардың саны көбейді. Соның бір мысалы, жақында әлеуметтік желіні шарлаған – Англияда қарға қуған қазақтар. Жастардың жаппай шетел асуына не себеп?
– Бұл – заңды процесс. Қай ел көп төлейді, қай елге жұмыс күші қажет, адамдар сонда барады. Англияға біздің не үшін баратынымыз да белгілі деп ойлаймын. Англияда Қазақстаннан қарағанда жалақыны көбірек төлейді. Адамдар сонда жақсы жалақыға жұмыс істеп, Қазақстанға оралған соң өзінің несиесін немесе басқа да проблемаларын шешуге тырысады. Бұл жағдай елімізде барлық жастарға жұмыс табылмайтынын және ол жүйенің қорғалмағанын көрсетеді. Гастарбайтерлік экономика жаман деп айта алмаймын. Оның бір оң және екі теріс жағы бар. Тиімді тұсы – азаматтарымыздың сыртқы төлем балансына жақсы әсер беруі. Сыртта жұмыс істеп, сол ақшаны Қазақстанға әкеле беретін болса, ол бізге оңтайлы. Себебі біздің төлем балансымыз оң болады да, шығыстан гөрі кіріс көп болады. Алайда бұл экономикалық жұмыс күшінің балансына қаншалықты әсер етеді деген сұрақ туындайды. Егер барлығы шетел асып кетіп қалса, елімізде кадрлық дефицит пайда болады. Қазір мұндай жаппай дефицит жоқ деп айтар едім. Бізде біліктілігі жоғары мамандарға деген кадрлық дефицит бар. Егер жастар сыртқа жұмыс іздеп кете беретін болса, ал өз ішімізде өндірістік экономиканы құрып жатсақ онда жұмыс күші тарылып қалады. Мұндай жағдайда экономикамызда регресс басталады. Бірақ дәл қазір бізде мұндай керемет өндіріс орындары жоқ. Сондықтан жастардың шетелге барып жұмыс істегені, елге валюта алып келгені, ішіміздегі әлеуметтік шиеленісті шешкені, ең бастысы тәжірибе жинағаны тиімді. Уақытша шара ретінде азаматтар ресми келісімі бар орынға барып жұмыс істегені дұрыс. Ол біздің жастарымызға екі компетенция береді. Біріншіден, тіл. Шетелде жұмыс істегеннен кейін жергілікті халықтың тілін үйрене бастайды. Екіншіден, дамыған елдердің алға жылжу қарқынын көріп келеді. Шынымен, дамыған елдерде осылай жұмыс істейді екен, қоқыс тастамайды, түкірмейді, жұмыстың тәртібі бар, барлығы сыпайы. Бұл неге Қазақстанда болмасқа деген оймен елімізге қайтып жатса, бір амбассадор пайда болады. Кейін ол да Қазақстанда өндіріс ашқысы келеді.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ