Абай облысының «Семей-орманы» резерватында өршіген өрт 14 орманшының және бір тракторшының өмірін жалмап, халықтың қабырғасын қайыстырды. 30 қарашада Алматыдағы хостелде болған өртте бірден 13 адам, соның ішінде шетелдіктер қаза тапты. Бұдан Қазақстан қандай сабақ алды?
Алау аяушылық танытпайды
Жыл сайын, бейбіт күнде, айдың-күннің аманында үш жүз жетпістей қазақстандық өрт салдарынан қаза табады.
Төтенше жағдайлар министрлігінің мәліметінше, 2014-2023 жылдар аралығында республика бойынша орта есеппен жыл сайын 13 681 өрт болады. Атап айтқанда, 2014 жылы – 15 126, 2015 жылы – 15 065, 2016 жылы– 14 528, 2017 жылы – 15 438, 2018 жылы – 14 567, 2019 жылы – 14 622, 2020 жылы – 13 933, 2021 жылы – 12 256, 2022 жылы – 12 219, 2023 жылдың 10 айында – 9 057 өрт тіркелді.
Соңғы 10 жылда орта есеппен жыл сайын 371 адамнан опат болған: 2014 жылы – 404, 2015 жылы – 390, 2016 жылы – 372, 2017 жылы – 352, 2018 жылы – 434, 2019 жылы – 326, 2020 жылы – 389, 2021 жылы – 413, 2022 жылы – 344, 2023 жылғы 10 айда – 284 адам тірідей жанып кеткен. Бұл санға қарашадан бері қаулаған өрттердің құрбандары қосылса, жылдық статистика тіптен қорқынышты болғалы тұр.
Соңғы 10 жылда өрттен жарақат алып, мүгедек болған адамдардың орташа саны 439: 2014 жылы – 619, 2015 жылы – 581, 2016 жылы – 574, 2017 жылы – 464, 2018 жылы – 412, 2019 жылы – 390, 2020 жылы – 363, 2021 жылы – 429, 2022 жылы – 314, 2023 жылдың 10 айында – 243 қазақстандық өрттен түрлі жарақат алды.
Тілсіз жау ел экономикасына да орасан залал келтіреді, шығыны шаш-етектен, миллиардтап саналады. Мысалы, ТЖМ есебінде 389 382 бақыланатын объекті, өндіріс орындары бар. Соңғы бір жыл ішінде жоғары және орташа тәуекел дәрежесіндегі барлық 56 259 объектіде өрт қауіпсіздігі саласында мемлекеттік бақылау жүргізілді. Тексеру қорытындысы қауіпсіздіктің қатты құлдырағанын паш етті. Бақылау нысандарынан өрт қауіпсіздігі талаптарын бұзудың 597 мың 407 дерегі анықталды. Яғни, бір жыл бұрынғыдан 3,3 есе артық. Бұрын жылына орта есеппен 119 481 бұзушылық әшкереленетін. Осының өзі жағдайдың қаншалықты ушыққанын аңғартады.
Соңғы 5 жылда тек бақылаудағы объектілерде 5 370 өрт болды: 2019 жылы – 1 231, 2020 жылы – 1 172, 2021 жылы – 1 066, 2022 жылы – 1 084, биылғы 2023 жылғы он айда – 817.
Негізгі, бұзушылықтар ақаулы электр желілері мен жабдықтарды, істен шыққан өрт дабылдарын, өрт сөндіру жүйелерін, өрт крандары мен гидранттарын пайдаланумен, жақын жерде өрт сөндіруге қажетті су қоймасының болмауымен, эвакуация жолдарының бітеліп тасталуымен, көлемдік-жоспарлау шешімдерін жобалау-сметалық құжаттамасыз өзгертумен және басқасымен байланысты.
Соңғысы да маңызды: коммерциялық ғимараттар, кәсіпорындар иелері оның ішін өз бетінше және мемлекеттік тіркетпей, қайта құрылымдап, өзгерте салуы өрт сөндірушілердің жұмысын қиындатады, ескі схемаға сүйенген оларды адастырады, тұйыққа тірелтеді. Сөйтіп, лаулаған оттың қоршауында қалуына ықпал етеді.
Құзырсыз күрес тұл
Төтенше жағдайлармен күресушілер жеке кәсіпкерлік субъектілерінің өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы жауапкершілігінің төмендігіне шағымданады. Пайда қуған бизнес барынша қаржы үнемдеп, өрттен қорғау жүйелерінің қалыпты жұмыс істеуіне мән бермейді, жаңғыртуға қаржы салмайды.
Ал өрт сөндірушілердің, ТЖМ мамандарының бизнес нысандарын, қаптаған сауда, ойын-сауық орталықтарын жыл сайын тексеріп тұруына заңмен тыйым салынған. Билік оларды қалпымен «коррупционер» етіп қойды: тексеруге рұқсат етсе, бизнестен ақша бопсалайды деп санайды. Салдарынан, ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келіп, халықтың денсаулығы мен өміріне қатер төнеді.
Жалпы, халыққа қайғы жұттырып, қабырғасын қайыстырған алапат өрттерден Үкімет тиісті сабақ алды деу қиын. Мысалы, Абай облысындағы қаншама адамды қырып, 60 мың гектар орманды да тып-типыл жойып, қара күйеге айналдырған ғаламат өрт көптеген проблеманың бетін ашты. Өртпен күресушілер нашар жабдықталған, саланы қаржыландыру сол бойы қалдық қағидатымен жүзеге асырылады. Олигархтарды, қаржылық-өнеркәсіптік топтардың нысандарын кез келген тексерістен қорғаған бұрынғы билік ТЖ мамандарының құзырын әбден шектеді (бұл туралы Aiqyn газеті көп жылдан бері мәселе көтеріп келді).
Президент Қ.Тоқаев сонау 2021 жылғы 11 маусымда елде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларының тұтас кешенін қабылдауға Үкіметке тапсырма берді. Ең болмағанда, кейінгі екі жылда ахуал күрт өзгеріп, жаңа заңдар қабылдануы, сала лайықты қаржыландыруға қол жеткізуі тиіс еді. Бірі жасалмаған.
Сорақысы сол, Сенат депутаты Мұрат Қадырбектің айтуынша, өрттердің биылғы Аза тұтуға соқтырғанына қарамастан, Үкіметтегі қаржы мен бюджетке жауапты тұлғалар қоғам мен депутаттардың саланы нығайтуға бағытталған бірқатар ұсынысын қабылдамапты. Бұл сыр таяуда 2024–2026 жылдарға арналған үш жылдық республикалық бюджетті қабылдау кезінде белгілі болып қалды.
Депутаттың айтуынша, өрт қауіпсіздігін ұйымдастырудың тиімділігін арттыру әрі қарай өзекті болып қалды. Жыл сайын елде басқасын айтпағанда, мыңға жуық орман-дала өрті, 4 мыңға жуық табиғи өрт тіркеледі. Олар қоршаған ортаға экологиялық зиян келтіріп қана қоймай, адам шығынына соқтырды.
Бұған жол бермеу үшін пәрменді шаралар қабылданып жатыр деу әбестік. Мәселен, Абай және Қостанай облыстарындағы орман алқаптарының биылғы ірі өрттері орман шаруашылығының өртке қарсы қызметінде жүйелі проблемалар барын көрсетті. Нақтылағанда, өрт сөндіру деполары құрылыс нормаларының талаптарына сай келмейтін, көнерген, апаттық жағдайдағы ғимараттарда орналасқан. Орман шаруашылықтарының материалдық-техникалық базасы нашар, жеткіліксіз. Сала арнайы өртке қарсы техникамен жабдықталмаған.
«Сондықтан үш жылдық республикалық бюджетті қарау барысында сенаторлар Жетісу, Алматы, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында өрт сөндіру деполарын салу жобаларын іске асыруға қаржы бөлу ұсыныстарын енгізді. Дегенмен саладағы мәселелерді шешуде кешенді іс-шаралардың қажеттілігіне қарамастан, бюджет аясында ол ұсыныстарға Үкімет қолдау көрсетпеді. Тыныс-тіршіліктің түрлі саласына, оның ішінде жылыту маусымы басталған кезде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудің өзектілігін ескеріп, осы саланы қаржыландыру мәселесі алдағы жылы бюджетті нақтылау аясында шұғыл шешуді талап етеді», – деді сенатор.
Бұл әрине, сырғытпа сөз. Биыл өрт тұрғысынан аса ауыр жылы қолдау таппаған соң, келесі жылы бюджет нақтыланғанда, тілсіз жаудан қорғаныс тағы басқа мәселелердің көлеңкесінде қалып қоймасына кепілдік жоқ.
Қауіпсіздікті жауапсыздық құртады
Әйткенмен, ТЖ құзырын сәл де болса, арттыруға қадам жасалып жатыр. Мысалы, Төтенше жағдайлар министрі Сырым Шәріпхановтың мәліметінше, жаңа ғимараттарды салу кезінде құрылыс компаниялары нысанның техникалық шарттарына ТЖМ-ның келісімін алуға міндетті болады. Осындай ұсыныс жаңа әзірленген заң жобасында қарастырылды. Бірақ мұны алда Үкімет пен Парламенттің қолдайтын-қолдамайтыны белгісіз.
Министр түсетін арыздардың 60 пайызында қазақстандықтар тұрғын үйді және басқасын жобалау мен тұрғызу кезеңінде өрт қауіпсіздігі талаптарының бұзылғанына шағымданатынын мәлім етті.
– Мемлекет басшысы құрылысты жобаларау кезінде өрт қауіпсіздігі талаптарын қатайтуды жүктеді. Президенттің тапсырмасын орындау мақсатында біздің министрлікке арнайы техникалық шарттарды (АТШ) келісімнен өткізу жөніндегі өкілеттіктер беру қарастырылған. Бұл норма өрт қауіпсіздігі талаптарын сақтаудан негізсіз ауытқудың алдын алуға мүмкіндік береді, – деді Сырым Шәріпханов.
Алайда бұл бастама Үкіметтен әрі өтпей қалуы немесе кейінге сырғытылуы мүмкін. Себебі министрдің түсіндіруінше, ТЖМ-ге жаңа функциялар беру оның аумақтық бөлімшелерінің штат санын ұлғайтуды талап етеді. Тиісті мораторий былтыр жойылғанымен, Үкімет бәрібір, штатты арттыруға құлықсыз. Шәріпханов бұл ұсынысын ілгерілету бағытында жұмыс жүргізіп жатқандарына сендірді.
«Бұған қоса, Қорғаныс министрлігіне де қорғаныс объектілеріндегі өрт қауіпсіздігі саласында бақылау жүргізу функцияларын беру ұсынылып отыр. Мұның сыртында жергілікті әкімдіктерге өртпен күресушілерді жанар-жағармай материалдарымен, азық-түлікпен қамту бойынша өкілеттіктер беру көзделіп отыр», – деді ТЖМ басшысы.
Бұл үшін қолданыстағы заңнама өзгертілуі керек. Ал бұл біраз уақытты қажет етеді, шенеуніктер мен депутаттардың шабандығы салдарынан жылдарға ұзауы да кәдік.
Қазақстан өрт кезінде көмек көрсету уақытын қысқарту үшін кезекші-диспетчерлік қызметтерді автоматтандыруға енді ғана кірісті.
С.Шәріпхановтың айтуынша, жыл сайын қыста, жылыту маусымының басталуымен өрттер, апаттар саны өрши түседі. Мысалы, кеше Қостанайда алдын ала деректер бойынша газды-ауа қоспасының жарылысынан бір қабатты ғимарат жапырылып қалды. Куәгерлер оның астында жеті адам қалуы мүмкін екенін айтқан. Әзірге бір адамның мәйіті табылыпты. Тағы екі адам тірі құтқарылды.
Тұрғын үй секторындағы өрттердің саны жыл басынан бері 4 мыңнан асты. 203 адам қаза тапты, күйік шалғандар мен уланғандар саны – 193 адам. Шымкент қаласында, Жамбыл, Ақтөбе және Қарағанды облыстарында өрт кезінде қаза тапқандар саны артып отыр.
«Халықты өрттен қорғау деңгейін арттыру және өрттен келетін залалды азайту мақсатында жүйелі түрде профилактикалық жұмыстар, акциялар, науқандар және халықпен жиындар өткізіледі. Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, адамдар өрт басталғанына 5-6 минут өткенде өле бастайды. Сол себепті кезекші-диспетчерлік қызметтердің жұмыс бекеттерін автоматтандыру арқылы өрт туындағанда азаматтарға көмек көрсету уақытын қысқартудың барлық мүмкін жолдары қарастырылады», – деді министр С.Шәріпханов.
Арнайы ақпараттық жүйеге 95 мың мүгедектігі бар адамның тұрғылықты жері бойынша деректер енгізілді. Бұл өрт кезінде мүмкіндігі шектеулі азаматтар туралы ақпаратты құтқарушыларға автоматты түрде жеткізу үшін жасалыпты. Бұл әрине, аз: Қазақстанда кемтар жандар саны жеті жүз мыңнан асады.
ТЖМ сондай-ақ жеке үй секторында тұратын халықтың әлеуметтік осал топтары мен көп балалы отбасылардың үйлеріне назар аударып отыр. 130 мыңнан астам адам есепке алынды. Жеке үйлерге газ бен жану өнімдерінің қауіпті концентрациясын анықтайтын датчиктер тегін орнатылуда. 2016 жылдан бері шамамен 193 мың датчик, оның ішінде биылғы жылыту маусымы қарсаңында 8 мыңға жуығы орнатылды.
Бұдан пайда да бар: осы тәжірибе енгізгізілгелі датчиктер 49 жағдайды анықтап, дабыл қаққан: 219 адамның қаза табуына жол берілмеді.
ТЖМ басшысы Сырым Шәріпханов кейбір азаматтардың жауапсыздығына, өз қауіпсіздігіне немқұрайлы қарайтынына налыды: мәселен, биыл 10 мыңнан астам үйдің тұрғыны профилактикалық консультациядан бас тартып, ТЖ мамандарын үйлеріне кіргізбей қойыпты. Немесе, тұрғындар бұрын орнатылған датчиктердің батареяларын уақытылы ауыстырмайды, содан ескісі ағып, құрылғы істен шығады.
Елдос СЕНБАЙ