Ал Қазақстан іс басындағы армиясының біршама бөлігін әскерге шақырылатындар құрайтын заманауи әлемдегі аз шоғыр елдің бірі болып қалды. Дегенмен дүниежүзіндегі бүгінгі әскери шиеленістер мұндай тәсілдің уақыт талабына сәйкес келмейтінін паш етті.
Ел қорғауға қоғамдық ұйым үлес қоса алады
Сондықтан сарапшылармен ақылдаса келе, Қорғаныс министрлігі республикамыздың жаңа қосымша күштерін – «резервтік әскерді» құруға шешім қабылдады. Qazaqstan ardagerleri қауымдастығының төрағасы, Ауған соғысының ардагері Бақытбек Смағұлдың түсіндіруінше, қазіргі заманғы қарулы қақтығыстар сабағы Қазақстаннан әскери реформаларды талап етіп отыр.
– Резервтік әскери қызмет мәселесін біраз жылдан көтеріп келемін. Алайда бұған дейін «айналамызды қаспен емес, доспен қоршадық», «сырттан төніп тұрған жау жоқ» деген идеология басым болды да, мұндай бастамалар жоғарыда қолдау таппады. Әскери реформалар бойынша іс енді ғана біртіндеп, ілгері басты. Төрткүл дүниенің әр түкпірінде соғыс ошақтары тұтануда. Қазақстан одан сабақ алуы тиіс. Мысалы, іргедегі Ресей былтырғы 21 қыркүйекте әскерге жарамды жігіттерді соғысқа алуды бастап еді, ер-азаматы шетелге жаппай қашып, масқара болды. Бұл бүгінде аналар мен әйелдердің демобилизацияны талап еткен қозғалысына серпін берді. Сондықтан биылғы маусымда РФ Қорғаныс министрлігі мобилизация орнына резервтік армия қалыптастыруға кіріскенін жариялады. Израиль де Газадағы соғысқа негізінен еріктілер мен резервистерді аттандырды, – деді Бақытбек Смағұл.
Оның байламынша, заманауи технологиялардың қарқынды дамуы, майдан даласында дрондардың үстемдікке ие болуы, әскери стратегиялардың өзгеріске түсуі қарулы күштерді мобилизациялаудың жаңа дәуіріне серпін берді. Тиісінше, әскери операцияларды, тактикалық іс-қимылдарды армияға жаңа алынғандар емес, негізінен білікті әскери мамандар, резервтік әскерлер атқарғаны жөн. Ұлттық қауіпсіздікті, елдің егемендігін, жердің тұтастығын сақтаудағы резервистердің маңызы арта түсті.
Резервистердің армияға шақырылған жігіттерден («призывниктерден») айырмашылығы неде? Соңғылары бір жыл мерзімді әскери қызметін өтеген соң бейбіт өмірге, азаматтық саладағы жұмысына оралады да, әскерде көрген-білгенін ұмытады. Ресей тәжірибесі көрсеткендей, оларды мобилизациялағанда, қайтадан даярлықтан, «Жас жауынгер курсынан» өткізуге тура келеді.
Ал резервтік күштер – контракт бекіткен әскерилер (офицерлік құрам) сияқты «белсенді әскери қызметтің тұрақты қатысушысы» емес әскери қызметшілер тобынан құралады. Олар азаматтық саладағы жұмыстарымен айналыса береді. Сонымен бірге ел шетіне жау шапса, алапат табиғи апат болса немесе қосымша әскери күшті қажетсінетін басқа жағдай туындаса, бірінші кезекте әрі шұғыл түрде резервис шақырылады. Сол себепті олар армиядағы әскерилер сияқты міндеттемелерге, құқықтарға және жеңілдіктерге ие болуға тиіс.
Осылайша, резервтік күштерді құрудың негізгі бір себебі – ұлттық қауіпсіздікке қатер төнгенде әскери күштерді жылдам мобилизациялау болмақ. Резервистер қысқа мерзім ішінде ел қорғауға, жаумен шайқасқа түсуге сақадай сай отыруы үшін ұдайы оқудан және даярлықтан өтіп тұрады.
Бақытбек Смағұл Финляндияның үлгісін өнеге етті. Тарихында көрші елдерден көп құқай көрген бұл шағын ұлт әскерге шақырылғандардан тұратын армия сыртында резервтік армияға да арқа сүйейді. Резервистерді тұрақты тонуста ұстап, даярлығын шыңдап, заманауи соғыс өнеріне, майдан даласындағы жаңа әскери машықтар мен айла-шарғыларға үйрету үшін Қорғаныс министрлігі түрлі қоғамдық әскери ұйымдарға иек артады. Нәтижесінде, бүгінде Фин резервистерінің қауымдастығы (FRA) қырық мыңдай резервистің басын біріктіретін шамамен 340 өңірлік ұйымнан тұрады.
FRA-ның басты міндеті – резервистердің рухын және әскери біліктілігін үнемі биіктету. Оның ұйымдары тікелей мемлекеттің қолдауымен атыс және басқа да жаттығулар, спортпен шұғылдану секцияларын, түрлі әскери-спорттық турнирлер ұйымдастырады екен. Бұл ұйымға Отан қорғау парызына берілген кез келген адам ерікті түрде мүше бола алады. Осының арқасында Финляндияға елдің беделіне дақ түсіретін «жеке әскери компанияларды» құрудың да қажеті болмай қалыпты.
Финляндияның тәжірибесін Қазақстанда да енгізуге болады. Тиісті әскери қауымдастықтар бұл міндетті өз мойнына ала алады.
Жаңа «әлеуметтік лифт» пайда болады
Осы орайда, «Кейбір заңнамалық актілерге резервтегі қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңын Мәжіліс қабылдады. Енді оны келесі жылы Сенат мақұлдап, Президент қол қояды деп күтілуде.
Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықовтың түсіндіруінше, армия құрамында «резервтегі қызметті» енгізу – жұмылдыру жүйесін одан әрі жетілдіру қажеттілігінен туындады.
– Бұл нормалар әскери бөлімді адами ресурспен кепілді қамтамасыз етуге резервте болатын, жауынгерлік дайын күшті құруға мүмкіндік береді. Бұл ретте заң жобасы резервтегі әскери адамның мәртебесін, оның құқығы мен міндетін айқындайды, резервтегі әскери адамның міндетін атқару кезеңін бекітеді, резервте әскери қызмет өткеру бөлігінде өзгеріс енгізеді. Еңбек кодексінде жұмыс беруші мен резервтегі әскери адам арасындағы еңбек қатынасы реттеледі. Резервист соғыс уақытында әскерден алып қалатын бронды пайдалана алмайды, – деді министр.
Мемлекеттік қызметшілерге де резервте әскери қызмет өткеру, содан табыс табу мүмкіндігі беріледі. Әйтпесе, бүгінде оларға тікелей жұмысына қосымша тек шығармашылық, оқытушылық қызметпен айналысуына, акциялар саудалап пайда табуына ғана рұқсат етілген.
Сонымен заң жобасына сәйкес, негізгі армияда емес, резервтегі армияда қызмет еткісі келетін азаматтармен келісімшарт ерікті түрде, 3 жылға жасалады.
Ол адам азаматтық саладағы жұмысын атқаруын әрі қарай жалғастыра береді. Тек бір жылда ұзақтығы екі айдан аспайтын міндетті әскери даярлықтан өтіп тұруы шарт.
Резервистердің әрбір әскери жиыны 30 күнге созылады. Бұдан бөлек, ай сайын 2-3 күндік сабақ өтіп тұрады. Оған республикалық бюджеттен қаржы бөлінеді.
Резервистердің «жалақысы» қанша болады? Қорғаныс министрінің айтуынша, резервтегі армия сапына тұрғандарға ай сайын ең төменгі жалақы 2024 жылы 85 000 теңге төленеді. Сондай-ақ жиыннан өту кезеңінде орташа айлық жалақы төлеу жоспарлануда. Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023 жылдың үшінші тоқсанында елімізде орташа айлық жалақы 350 542 теңгені құрады.
Әскери резервтегі адам қызмет өткерген кезеңде оның негізгі жұмыс орны сақталады. Мұның сыртында резервтегі армия төмен табыс табатын немесе өмірден орнын таба қоймаған адамдарға биік статус иеленіп, әскери саладағы мансапта жоғарылауына, тіпті генералдық атаққа дейін өсуіне бастар «әлеуметтік лифтіге» айналуы мүмкін.
Өз армиясынан ақша аяған ел...
Қорғаныс ведомствосы басшысының айтуынша, бұл бастама елге әлеуметтік тұрғыдан тиімді.
«Біріншіден, резервтік қызметке кірген азаматтың кірісі артады. Екіншіден, халықтың мемлекет пен қарулы күштерге деген сенімі артады, армия халыққа барынша жақындай түседі. Үшіншіден, әскери резервтегі адам қазақстандық патриотизм рухында тәрбие алады. Әскери әулеттер саны толығары сөзсіз. Бұл қызметті енгізу бейбіт уақытта әскер санын арттырмай-ақ ұлттық қауіпсіздікті сақтауда қойылған міндетті орындауға дайын азаматтар санын даярлауға мүмкіндік береді», – деді Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықов.
Мұның сыртында бюджет қаржысы үнемделеді. «Әлемде геосаяси ахуал ушықты, шағын елдерге қатер төнді» дегенмен Қазақстан миллиондық тұрақты армияны ұстап тұра алмайды. Бұл – өте қымбатқа түседі. Ал дұшпанға тойтарыс беруге ұдайы дайын еріктілер– әскери резервистер бұл тығырықтан шығуға мүмкіндік береді.
Резервтегі күштерді бүгінде посткеңестік кеңістікте тек Украина, Ресей және Беларусь құрып, дамытуға кірісті. Біздің Үкімет болса, әдеттегі жайбасарлығына, мимырт қимылына басты.
Қорғаныс министрлігінің хабарлауынша, Қазақстан резервтегі әскери қызметті 2025 жылы ғана қалыптастыра бастайды. Өйткені тиісті бюджет те кейінгі жылдарға есептелген. Ведомство жаңа құрылымның заңнамалық тұғырын белсенді түзуде. Алайда Үкіметтен қажетті қаржыландыру болмай, барлық әлеуметтік, тұрмыстық мәселе шешілмейді, материалдық-техникалық тұрғыдан қамтамасыз етілмейді.
Қаражаттың аз болуы «жаңа армияның» сапын шектеп, тұсаулады: бастапқы кезеңде небәрі 2 мың резервист қана алу жоспарланған. Осы екі мыңдық кәсіби «түменді» ұстап тұру үшін жылына небәрі 3,5 миллиард теңге қажет. Республикалық бюджеттік комиссия осы соманы ғана қолдапты. Салыстырсақ, «Қазақтелеком» тек 2023 жылдың бірінші жартысында спорттық жарыстарын, мерекелік іс-шараларын өткізуге, басшыларын, басқасын санитарлық-курорттық емдеуге, балалар лагерлеріне жолдауға 7 миллиард теңге шығындады.
2025 жылы шақырылатын аз шоғыр резервист мысалы, заманауи қару түрлерін, дрондарды меңгеретін бағдарламашылар, артиллеристер, байланысшылар және өзге де «тар мамандық иелері» болмақ. Әрі қарай Қорғаныс министрлігі резервтік қызметтегілер санын ұлғайтудан үмітті. Қазақстандық жігіттердің әскерге барудан қашуы жиілеген заманда еріктілер армиясы аса қажет-ақ. Онсыз қазақ елі алмағайып заманда отанның қорғанына тұрып, қаспен қасық қаны қалғанша айқасатын жауынгер таппай қалуы кәдік.
Елдос СЕНБАЙ