Соның ішінде Шиелі ауданына қарасты Жөлек ауылдық округінің жөні бөлек. Тарихи құнды деректерге қанығамын десеңіз, бұл елді мекеннен айналып өтпегеніңіз абзал.
Ханқожа көлін жағалай қоныстанған аядай ауылдың бір шеті әйгілі оғыздар дәуіріне жол ашса, келесі жағы Оқшы ата мазаратына бастайды. Осы ауылдық округтегі Жуантөбе деген ауыл өңір халқына жақсы таныс.
Тарихи дерекке сүйенсек, бұл бір кездері бірқатар ауылдардың басын қосқан ірі орталық болған деседі. Нақты айтқанда, 1939 жылға дейін бұл орталық құрамында іргелі Бестам, Ақтоған, Телкөл, Төңкеріс, Ақтам ауылдық округтерінің халқы берекелі тіршілік кешеді. Ауыл халқы айналасына су тартып, егін егіп, өрісін төрт түлікке толтырып, адал еңбекке араласқан.
Осы ауылдың маңында күмбезді қараүй пішінде салынған ескі ғимарат жергілікті жұртшылыққа мәлім. Тарихи нысан жайында ел арасында нақты дерек жоқ. Ескі сәулет өнерінің үлгісін паш еткен нысан жайында әлі де зерттеу жүргізу қажеттігі туындап тұр. Көнекөз қариялардан жеткен аңыз бойынша, бұл қараүй бір кездері ет сақтайтын қойма болғаны айтылады.
«Жалпы, Жөлек ауылының тарихы тереңнен тамыр тартады. Көнекөздерден көптеген шындыққа бергісіз аңыз-әпсаналарды естігенде еріксіз жаға ұстайсыз. Өзім ауыл тарихы төңірегінде талай уақыттан бері зерттеп, құнды деректер жинақтап келемін. Алайда ауыл маңындағы беймәлім қара үй жайында тұшымды мәлімет табылмады. Ауыл ақсақалдарының айтуынша, ертеде осы аумақта төрт түлігін түлеткен ауқатты кісі өмір сүріпті. Бұл нысанды сол кісі ет сақтайтын қойма ретінде арнайы салғызған деген дерек бар. Әсіресе, күз, қыс мезгілдерінде сойған малының етін осы қоймада сақтайтын болыпты. Ол кісінің аты-жөні, тегі, тарихи нысан төңірегінде басқа да мәліметтер бізге әзірге беймәлім», – деп түсіндірді бұл жайында ауыл тұрғыны Бегімтай Сатаев.
Күмбезді қара үйдің биіктігі 3 метрді құрайды. Астыңғы жағы кәдімгі қам кесектен қаланған. Ал жоғарғы күмбез тұсы күйдірілген қыш кірпіштен өрілген.
Нысанның ішкі жағынан қарағанда құбыла жақ бетінде биіктігі – 60, ені 40 сантиметр болатын үш дана ойық михрабы бар. Михрабтардың арақашықтығы 20 сантиметр болса, ішке қарай 10 сантиметрдей өлшеммен ойылған. Сол сияқты күмбездің төменгі тұсында биіктігі мен ені 20 сантиметрден тұратын төртбұрышты тағы 3 ойық жасалған. Ғимараттың оңтүстік-батысқа бағытталған жалғыз есігінің ені шамамен 1,5 метрді құрайды.
Жалпы, ғимараттың сыртқы пішіні кәдімгі қазақтың киіз үйін бейнелейді. Төбесінің диаметрі алты қанатты киіз үйдің шаңырағы іспетті елестейді. Нысанның сыртқы кірпіштері қар мен жаңбыр суынан әбден мүжілген. Бүгінде ғимараттың есігі де қираған. Бірақ бір кездері есігі темір топсамен бекітілгені мәлім болып отыр. Нысанның ішінен бір кездері темір сына және шаппа немесе садақ секілді қарудың сынығы да табылған. Ал нысанның қабырғасынан ыстың, күйенің іздері байқалады.
«Киіз үй үлгісінде жасалған бұл құрылыс Шиелі ауданындағы Жуантөбе ауылынан Қызылқұмға қарай 5 шақырым қашықтықтағы құмды аймақта сексеуілдің арасына салынған. Құрылыс жергілікті саз балшықтан тұрғызылған. Нысанда саңылау түсетін терезе жоқ. Тек нысанның ішінен кіретін есік пен төбесіне кішкене тесік қалдырылған болуы керек. Көнекөз қариялардан жеткен мәліметке сәйкес, ертеректе сол маңда қоныстанған Орта жүз Көзей руының жатағы болған деседі. Мұны осы ру тайпасының қыста соғымға сойылған етті ыстап, қақтап, ұзақ мерзімге сақтауға арнап салған құрылыс нысаны деп санайды. Нысанның ішінде жерленген мүрденің орны байқалмайды. Соған сәйкес, бұл нысанда сол маңдағы малшылар сойған еттерін ағашқа іліп қойып, ішіне от жағып, түтінге ыстаған деген ақпарат айтылады. Ал түтін төбесіндегі тесік арқылы сыртқа шығып отырған. Одан басқа қолымызда жазбаша деректер сақталмаған. Яғни, нақты мәлімет әлі күнге дейін беймәлім күйде қалып тұр», – дейді Шиелі аудандық өлкетану музейінің ғылыми қызметкері Бекболат Әбуов.
Негізінен, ескі мәдениеттің лебі ескен ауыл аумағында көптеген құнды жәдігерлер құм арасында сайрап жатыр. Аталмыш аумақтағы «Жөлек базары», «Жөлек қорғаны» секілді тарихи деректер соған айқын дәлел. Ал Сексеуіл арасына жасырынған күмбезді құрылыстың құпиясы қашан ашылатыны әзірге беймәлім күйде қалып тұр.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы