Халқымыздың, мемлекетіміздің бар аңсар-арманы да, тілек-мұраты да, жоба-жоспары да межелі міндеттермен ұштасады, ауқымды асулармен астасады. Еліміз ақ ниетпен өткенге салауат айтып, ақ тілекпен жаңа жылды қарсы алды. Бұл жылда қазақстандықтарды қандай өзгерістер күтіп тұр?
Балалар Ұлттық қордан ақша ала бастайды
2024 жылы «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы іске қосылды. Сондай-ақ Мемлекет басшысының тапсырмасымен биыл 5 жастан асқан балаларға арналған «Келешек» атты бірыңғай ерікті жинақтау жүйесі енгізіледі.
«Келешек» аясында балаларға арнап ашылған арнайы жинаққа мемлекет тарапынан бастапқы білім беру капиталы, жыл сайынғы мемлекеттік сыйақы және инвестициялық табыс үстемеленбек. Осы жинақ пен «Ұлттық қор – балаларға» жобасының қаражаты қосылғанда жас ұрпақтың сапалы білім алуына мүмкіндік туады.
«Ұлттық қор – балаларға» Президент бағдарламасына сәйкес, 2024 жылдан бастап Ұлттық қордың инвестициялық табысының 50%-ы балалардың арнайы жинақтаушы шотына аударылып тұрады. Бұл ақша Қазақстан азаматтығы бар, 18 жасқа толмаған барлық балаға – осы жылы шамамен 6,7 миллион жасөскінге беріледі. Теңгемен бірге күрт құнсызданбауы үшін қаражат долларда сақталады.
Президент айтқандай, жалпыхалықтық референдумда қабылданған конституциялық өзгерістер Әділетті Қазақстанның символына, бір ұстынына айналды. Оның барысында Ата Заңымызда жер мен табиғи ресурстар халықтың меншігі деген басты қағидат бекітілді. «Ұлттық қор – балаларға» бастамасының арқасында осы ұлттық байлықтың игілігін әрбір отбасы көреді.
Бала Ұлттық қордан алған бүкіл қаражатын кәмелеттік жасқа толған соң, білім алуға немесе баспана сатып алуға пайдалана алады.
Ауыр жұмыс еңбеккері арнаулы төлем алады
Аса ауыр әрі зиянды жұмыс істейтін адамдар, әсіресе кеншілер, шахтерлар, мұнай-газ саласының жұмысшылары көп жылдан бері Үкіметке ерте зейнеткерлікке шығуға мүмкіндік беруді талап етіп келді. Көп тілегені биыл жүзеге аспақ. 2024 жылы зиянды өндірісте істейтін азаматтар үшін «Арнайы әлеуметтік төлем» (АӘТ) енгізілді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпованың айтуынша, 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап, 55 жасқа толған және жұмыс берушілері кемінде 7 жыл міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын аударып тұрған зиянды жұмыстағы еңбеккерлер осы төлемді ала бастайды.
Бұл төлем түрі зейнеткерлік жасқа толғанға дейін беріледі. Министрліктің есебінше, биыл арнаулы төлемді 37 мың адам алуы мүмкін. Қойылатын басты шарт – олар ауыр жұмысынан кетіп, әрі қарай еңбек жағдайлары зиянды жұмыспен айналыспауға тиіс.
АӘТ көлемі 4 көзден құралады. Біріншіден, оған бюджеттен 2 ең төменгі күнкөріс деңгейінде арнаулы кәсіптік мемлекеттік жәрдемақы аударылады. Екіншіден, жұмыс беруші өз қаражаты есебінен 1 ең төменгі күнкөріс деңгейінде кәсіби төлем қосады. Үшіншіден, сақтандыру ұйымдарынан зейнеталды аннуитет шарты бойынша 1 ең төменгі күнкөріс деңгейінде сақтандыру төлемі бөлінеді. Төртіншіден, БЖЗҚ-ға зейнетақы төлемінен ақы қосылады.
Еңбек вице-министрі Назгүл Сағындықованың мәліметінше, АӘТ ай сайынғы сомасы орташа есеппен 208 мың теңгеге жетуі мүмкін.
Бірыңғай жиынтық төлем жойылды
Онымен бірге тағы бір әлеуметтік-экономикалық эксперимент аяқталып, жалғасын таппай, тарих қойнауына жол тартты. Қазақстанда бірыңғай жиынтық төлем (БЖТ) 2019 жылдан бастап енгізілді. Ол «Өзін-өзі жұмыспен қамтушылар» деген санатты, шындап келгенде мемлекеттің қамқорлығынсыз, өз күнін өзі көрген, сонымен бірге мемлекетке – салық, оның қаптаған қорларына – жарна мен аударылымдар аудармайтын азаматтарды еңбек нарығының көлеңкесінен шығарып, заңдастыруға бағытталды.
Заңдастырылу үшін оларға жеке кәсіпкерлігін тіркеудің қажеті болмайтыны жарияланды. Тек өз бетінше БЖТ төлеп тұрса жеткілікті. Бұл алымның ай сайынғы мөлшері мегаполистерде, облыстық маңызы бар қалаларда тұратын жеке тұлғалар үшін – 1 АЕК-ті (2023 жылы 3 450 теңгені), ал басқа елді мекендерде, соның ішінде ауылда тұратын жеке тұлғалар үшін – 0,5 АЕК-ті (1 725 теңгені) құрады.
БЖТ құрамында төрт міндетті алым-салық түрі біріктірілді: жеке табыс салығы (ЖТС); Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар; БЖЗҚ-ға зейнетақы төлемдері; міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру қорына аударымдар.
Үкімет басшысының орынбасары – Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың байламынша, БЖТ тетігі өзін-өзі ақтаған жоқ. Оған жұрт қызығушылық танытпапты. Мысалы, ол енгізілген 2019 жылы республикада 2,6 миллион өзін-өзі жұмыспен қамтушы болды. Оның мардымсыз бөлігі ғана БЖТ-ға ден қойды.
– Бірнеше жыл бұрын БЖТ-ны өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтарға арналған жеңілдік түрінде енгіздік. Соның арқасында бейресми жұмыспен қамтылғандар біріншіден, медициналық сақтандырылатын еді. Екіншіден, зейнетақы жинақтарын жинап, зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты базалық зейнетақы төлемін алуға құқық берді. Үшіншіден, бұл оларға еңбек ету қабілетінен айырылған, жұмысынан, асыраушысынан айырылған, жүкті болып, босанған, бала асырап алған, 1 жасқа дейінгі бала күтімімен айналысқан жағдайларында әлеуметтік төлемдер алуға мүмкіндік беретін еді. Алайда аталған құрал өзін-өзі ақтаған жоқ. 2023 жыл бойы БЖТ арқылы небәрі 300 мың адам қамтылған. Олардың төлеген төлемі 1,5 млрд теңге ғана. Тым аз, – деді бас қаржыгер.
Тиісінше Үкімет жаңа заң қабылдап, БЖТ мерзімін ұзартуды жөн деп таппады. Бұл сынаққа берілген төрт жылдық мерзім түгесілді.
Мемлекеттік кірістер комитеті былтыр БЖТ төлеген 300 мыңдай азаматқа биылдан бастап, жеке кәсіпкер (ИП) ретінде тіркелуді немесе салықты өз бетінше төлеуге кірісуді ұсынды. Жеке кәсіпкер (ЖК) ретінде тіркелгендер өзі таңдаған салық режиміне байланысты салық төлейді. Ал дара кәсіпкерге айналғысы келмесе, тапқан табысының 10%-ы мөлшерінде есептеп, жеке табыс салығын төлеуге және жылына бір рет табыс салығы бойынша декларацияны (240.00 формасын) тапсыруға міндетті.
Декларациялаудың маңызды ІІІ кезеңі басталды
Жалпыға бірдей декларациялау 2021 жылдың 1 қаңтарынан басталды. Бұған дейінгі екі кезеңде мемлекетке табысы мен шығысын шенеуніктер, мемлекеттік қызметшіге теңестірілгендер, мемлекеттік функцияларды орындайтындар, түрлі деңгейдегі депутат, Ұлттық банк, мемлекеттік банктер, сондай-ақ білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және басқа саладағы мемлекеттік мекемелердің, квазимемлекеттік сектордың қызметкерлері және осылардың бәрінің жұбайлары жариялап келді.
Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, бұлардың жалпы саны 570 мың адамнан асқан. 2024 жылғы жаңа кезеңде бұл сан бірнеше миллионға дейін еселеп артпақ. Мемлекеттік кірістер комитеті бұл сан шамамен 3,9 млн адамды құрайды деп тұспалдап отыр.
Биылғы 1 қаңтарда бастау алған үшінші кезең заңды тұлғалардың басшылары мен құрылтайшыларын және олардың жұбайларын, сондай-ақ жеке кәсіпкерлер мен олардың жұбайларын қамтиды. Декларацияларды уақытша тоқтатылған және әрекетсіз жеке кәсіпкерлер де тапсыруға міндетті.
Маңғыстау облысы бойынша МКД өндірістік емес төлемдерді, жеке тұлғаларды және Арнаулы салық режимдерін әкімшілендіру басқармасының басшысы Мәдина Жақанқызының айтуынша, тапсырушылар декларацияда бағалы қағаздарын, биткоин, альткоин, стейблкоин және өзге де цифрлық активтерін, компаниялардағы, тұрғын үйлер мен коммерциялық мүліктегі үлестік қатысу шарттарын, инвестициялық алтынын, зияткерлік меншік және авторлық құқық объектілерін, үйінде қолма-қол ақша күйінде сақталған 34,5 миллион теңге (10 мың АЕК) шегіндегі қаражатын, нотариалды куәландырылған қарыз шарттарын, құны 3,4 млн теңгеден асатын қымбат мүлкін, картина сияқты мәдени құндылықтарын, зергерлік бұйымдарын, асыл тұқымды жануарларын және басқасын көрсетуі тиіс.
Активтер мен міндеттемелер туралы декларацияның қағаз нұсқасын 15 шілдеден, ал электронды түрде ұсынса, 15 қыркүйектен кешіктірмеу қажет. Бұл ретте декларацияларда берілген деректердің дұрыстығын мемлекеттік кіріс органдары 2026 жылы ғана тексере алады.
Ең төменгі жалақы 85 мыңға көтерілді
Ел Әділетті Қазақстан құруға кіріскелі бұқара үшін маңызды бір көрсеткіш қарқынды өсе бастады. Әңгіме ең төменгі жалақы (ЕТЖ) туралы болып отыр. Әйтпесе, 2022 жылға дейін ол атышулы 42 500 теңге мөлшерінен көтерілмей келді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен, 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ЕТЖ 60 мың теңгеге күрт жоғарылатылды. Былтырғы 2023 жылы бұл көрсеткіш 70 мың теңгеге жеткізілді. Ал осы қаңтарда елдегі жалақының ең төмен мөлшерi 85 мың теңгеге дейін артып отыр. Нәтижесінде, үш жылда екі есе ұлғайды.
Еңбекминінің түсіндіруінше, әртүрлі саладағы әрі барлық меншік нысанындағы кәсіпорындарда жұмыс істейтін 1,8 миллионға жуық жалдамалы жұмыскердің, соның ішінде 350 мыңға жуық бюджеттік қызметкердің ақшалай табысы ұлғайды.
Ведомствоның сендіруінше, бұл басқа жұмыскерлердің жалақысының артуына да серпін береді. Себебі жұмыскердің жалақысы оның біліктілігіне, орындайтын жұмысының күрделілігіне, саны мен сапасына қарай қалыптастырылады. Демек, жұмыс беруші мемлекет талабын орындап, қатардағы, біліктілігі жоқ жұмысшының ғана жалақысын көтерсе, онда ол біліктілігі жоғары маманға теңесіп қалуы мүмкін. Содан ұйым, компания маманнан айрылып қалмау үшін олардың да жалақысын әрі қарай жоғарылатуға мәжбүр болады.
«Бірінші кезекте ЕТЖ-ның өсуі біліктіліксіз, «жалақысы төмен» жұмыскерлерге әсер етеді. Екіншіден, жалақы деңгейін белгілеу кезінде ЕТЖ көрсеткішін пайдаланатын жұмыс берушілер, сондай-ақ разряд аралық біліктілік жүйесін ескере отырып, қызметкерлердің басқа санаттарының жалақысын қайта қарайтын болады», – деп хабарлады министрлік.
Көптеген салада жалақы өсуде
Әділетті Қазақстан еңбеккерлердің жалақысын көтеру бойынша дәйекті шаралар қабылдап жатыр. Мәселен, 2020-2023 жылдары жыл сайын шамамен 600 мың педагогтің жалақысы 25%-ға кезең-кезеңімен арттырылды. Нәтижесінде, олардың жалақысы 2 есе өсті.
2021-2023 жылдар аралығында мемлекеттік мекемелерде және коммуналдық кәсіпорындарда жұмыс істейтін 6 мыңға жуық медицина қызметкерінің, оның ішінде дәрігерлердің жалақысы 30%-ға, орта медициналық персоналдың жалақысы жыл сайын 20%-ға көтерілді.
2021 жылы әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы 38 мың қызметкердің жалақысын кезең-кезеңімен арттыру басталды, нәтижесінде үш жыл ішінде, 2021-2023 жылдар аралығында олардың жалақысы 2 есеге көбейіпті.
2022 жылғы 1 қаңтардан азаматтық қызметшілердің жекелеген санатының, шамамен 600 мың адамның жалақысын 2022-2025 жылдар кезеңінде жыл сайын орта есеппен 20%-ға ұлғайту басталды. Нәтижесінде, 4 жыл ішінде олардың жалақысы 2 есе артады.
Сондай-ақ Еңбекмині жұмыскерлердің жалақысын жоғарылату үшін жекеменшіктегі кәсіпорындар арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізуде. Нәтижесінде, 2023 жылы 8 мың жұмыс беруші 2,8 миллион қызметкердің жалақысын 5 пайыздан 50%-ға дейін арттыруға шешім қабылдады. Бұл жұмыстар 2024 жылы жалғасады деп жоспарланыпты.
Жаңа 2024 жылы мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің ең төмен мөлшері – 28 215 теңгені, зейнетақының ең төмен мөлшерi – 57 853 теңгені құрайтын болады. Айлық есептiк көрсеткiш (АЕК) 2023 жылғы 3 450 теңгеден 3 692 теңгеге дейін өсті. Ең төмен күнкөрiс деңгейiнiң шамасы биыл 43 407 теңге болып белгiленеді.
Бизнесті тексеруге мораторий аяқталды
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту үшін 2020 жылы оларды тексеруге үш жылдық мораторий жарияланды. Оның мерзімі былтыр ұзартылған. Ал биыл доғарылды. Сарапшылардың пікірінше, мемлекеттік бақылау болмағандықтан, өнім сапасы төмендеді, салық төлеуден жалтару жаппай белең алды, біраз бизнес көлеңкеге кетті.
Сондықтан былтырғы жыл соңында Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров шағын және орта кәсіпкерлікті тексеруге мораторий ұзартылмайтынын мәлімдеді. Ал Премьер Әлихан Смайылов 28 желтоқсанда «24kz» телеарнасына сұхбатында адал кәсіпкерлердің алаңдауына еш негіз жоғын айтты.
«Бизнес қауымдастықпен бірлесіп, кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін шектен тыс талаптарды анықтау бойынша үлкен жұмыс атқардық. Нәтижесінде, 10 мыңнан астам негізсіз талапты анықтадық. Бүгінде оның 9 мыңының күші жойылды. Қалғаны келер жылдың басында Парламентте тиісті заң қабылданғаннан кейін алынып тасталады», – деді Ә.Смайылов.
Оның айтуынша, тәуекелдерді басқару жүйелерін автоматтандыру бойынша да жұмыстар жүргізілді. Бұл адами факторды жоя отырып, тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, олардың саны 2 есеге қысқарады. Жалпы, заңға бағынатын кәсіпкерлерге әкімшілік қысым азаяды. «Ендеше мораторий аяқталған соң елде жаппай тексерулер болмауы керек. Адал кәсіпкерлердің алаңдауына еш негіз жоқ», – деді Үкімет басшысы.
Білім саласында реформалар басталады
Таяуда Мәжіліс «Кейбір заңнамалық актілерге білім беру және тәлімгерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын қабылдады. Алда оны Сенат мақұлдайды.
Сонда биыл білім саласында тексерістің жаңа түрі енгізілуі мүмкін: арнайы комиссия әрбір мектептің ғимаратын мұқият қарап, оның бала оқытуға қауіпсіздігін тексереді. Бұл балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және құқықтарын қорғау үшін қажет. Әйтпесе, соңғы жылдары мектеп төбелерінің құлауы сияқты қауіпті фактілер жиілеп кетті. Сондықтан біраз жыл бойы жұмыс істеп тұрған, ескіре бастаған ғимараттарды тексеріп тұру өте маңызды. Нақтылағанда заң жобасында 30 жылдан көп пайдаланылған мектеп, балабақша мен колледждердің ғимараттарын әр 5 жыл сайын апаттылық қауіпі бойынша тексеру ұсынылды.
Реформа аясында педагогтерді қашықтан оқытып, онлайн университеттерде даярлауға тыйым салу жоспарланған. Бүгінде технологиялардың озық дамуы қашықтан оқыту мүмкіндіктерін кеңейтті, жоғарғы оқу орындары мамандарды онлайн даярлау үрдісіне бой ұрды. Бірақ зерттеулер көрсеткендей, педагогикалық, медициналық, фармацевтикалық мамандықтар бойынша онлайн білім алудың үлкен қауіпі бар. Сондықтан заң жобасында колледждер мен университеттерде педагогикалық және медициналық мамандықтар бойынша қашықтан білім алуға тыйым салу туралы норма енгізілді.
Бұл биыл өмірге жолдама алатын жаңалықтардың бір парасы ғана. Мысалы, биылғы 2024 жылы ел бойынша 20 жаңа су қоймасын салу және 15 су қоймасын қайта жаңғырту басталады. Елді елең еткізетін қызықты, ел өміріне әсер ететін басқа да ауқымды жобалар мен бастамалар жыл бойы жүзеге аспақ. Олай болса қазақстандықтарды қызықты жыл күтіп тұрғандай.
Айхан ШӘРІП