Сөйте тұра осынау қызметті атқаруға маман жетіспей жатады. Жыл сайын еңбек нарығында күзетші іздейтіндер кездеседі. Ал бұқара әдетте күзетшінің жұмысын жанға жайлы, екінің бірі істейтін еңбек деп бағалайтыны тағы бар. Шынымен солай ма? Күзет агенттіктерінде ешқандай мәселе жоқ па? Үңіліп көрдік.
Күзет агенттіктері полицияға көмекші ретінде өздері қадағалайтын нысандарда ұрыларды ұстау (сауда орталықтары, қоймалар тағы басқа), бұзақыларды сабасына түсіру (түнгі клуб, мейрамхана, кафе-бар т.б.), тәртіпті қадағалау (стадиондар, үлкен сахналар тағы басқа) сияқты басқа да көптеген функцияны атқарады. Бір сөзбен айтсақ, оларды полицияның қолғанат інілері деуге болады. Алайда олардың неге тұтқынға алу, хаттама толтыру, айыппұл салу құқығы жоқ.
Халің қалай, күзетші?
Жалпы, былайғы жұрт күзетшілердің сымбаты келісті, жарағы жарасты сойына қарап, күзет фирмалары ақшаны күректеп тауып жатыр деп ойлауы мүмкін. Бірақ мүлдем олай емес екен. Өйткені бұл – бизнестің ең бір шығыны көп түрі көрінеді. Күзетшілерді біріншіден, униформа тауып киіндіру керек, екіншіден оқыту қажет. Байланыс құралдарымен қамтамасыз етіп, арнайы қорғаныс құралдарын алып беруі керек. Қызметтік қару ұстау міндетті нысандар болады, соған арнап арсенал жасақтау тағы бар. Қаруды сақтау және пайдалану ережелері өз алдына бір бөлек шығын. Осылардың ішінде ең көп шығынды қажет ететіні – оқыту. Ол үшін жылдың әр мезгіліне арнайы жабдықталған, мамандандырылған дайындық орталығы керек. Егер меншігіңде болса, құба-құп. Болмаса жалдау ақысы – тұрақты шығын. Бастапқы әскери дайындықтан соң күзетілетін нысан түріне қарай қолданбалы әдістеме бойынша ұдайы оқытып отыру талап етіледі. Мәселен, банкті күзетудің өз талабы бар болса, құбыр желісін қарауылдаудың тәртібі одан өзгеше. Дүкен, сауда орталықтарында күзет жүргізудің де өз ерекшеліктері бар. Сондықтан күзетшілерді қай жағдайда да оқыту керек. Ал осылардың бәрінен бұрын ең бірінші керегі – күзет қызметін жүргізуге арналған лицензия.
«Лицензияны қазір екі талап бойынша береді. Біріншісі, барлық нысанды, соның ішінде, әсіресе террористік қауіпке осал нысандарды (ТҚОН) күзетуге арналған. Рұқсатнаманың бұл түрі үшін Ішкі істер министрінің бұйрығымен ерекше сараланған біліктілік талаптары қойылады. Мәселен, мұндай күзет ұйымдарының жоқ дегенде жедел әрекет ететін екі тобы болуы керек. Олар жағдай шиеленіп кеткен кезде қажет. Одан соң байланыс құралдары, соның ішінде радиобайланыс құралдары мықты болуға тиіс, яки төтенше жағдай кезінде бұғатталып немесе өшіп қалмауы керек. Компания күзет нарығында бір жылдан көп қызмет еткен болуы қажет, қандай да бір жұмыс тәжірибесі болғаны талап етіледі. Ал лицензияның екінші түрін алудың ешқандай қиындығы жоқ. Онда қарапайым талаптар қойылған. Мысалы, компанияның басшысы заңгер немесе бұрынғы құқық қорғау органдарының қызметкері болуға тиіс. Отыратын кеңселері болуы керек деген сияқты», – дейді «Қазақстан Республикасы Күзет ұйымдарының қауымдастығы» ЗТБ төрағасы Анатолий Калинин.
Мамандардың айтуынша, бұл саладағы бүгінгі ең басты проблема – кадр мәселесі екен. Өйткені күзетші қызметкерге қойылатын талап қатаң. Ол міндетті түрде Қазақстанның азаматы болуы, 19 жастан төмен болмауы, құқық қорғау, денсаулық сақтау органдарында есепте тұрмауы, нашақор, маскүнем, психикалық ауытқуышылықтарының болмауы, сотталмаған болуы керек. Одан бөлек, физикалық денешынықтыру және спорттық нормативтер тағы бар. Қаруды қолдана білуі, психологиялық тұрақтылығы есепке алынады. Міне, осындай жоғары талаптарға байланысты күзетші болуға қызығушылық танытатындар аз екен. Екіншіден, бұл салада жалақы тым төмен. Айталық, жеткізіп беру сервисінде істейтін курьерлердің табатын табысы, тіпті құрылыс саласындағы қарапайым жұмысшылардың айлығы олардан екі-үш есе көп деуге болады, ал қойылатын талап аз. Сондықтан қазір зіңгіттей-зіңгіттей жігіттердің курьер немесе қара жұмысшы болып жүргенін көруге болады. Сол себепті мұндағы кадр тұрақсыздығы жылына кейбір күзет фирмасында 30-50%-ға дейін жететін көрінеді. Осы үрдісті тоқтататын ешқандай тетік болмай тұр. Ең құрығанда еңбек кітапшасы да талап етілмейді. Болмаса, күзетшілер арасында оқу-дайындықтан өтіп, тәжірибе жинаған соң талабы аз, айлығы жоғары жұмыс іздеп кетіп қалатындары көп. Сол себепті мамандар күзет фирмасына жұмысқа тұрарда еңбек кітапшасын немесе бұрынғы жұмыс орнынан мінездеме сұрауды міндеттеуді ұсынады.
«Тағы бір мәселе, қызмет ақыға қатысты. Кәсіпкерлік кодексінің 116-бабында мемлекет қоғамдық және ұлттық қауіпсіздік саласындағы бағалар мен тарифтерді реттеуге құқы бар екені көрсетілген. Ал күзет ұйымдары дегеніміз дәл осы қоғамдық қауіпсіздік саласындағы компаниялар ғой, яки полиция қызметінің бұрынғы қызметтерін атқарып отырмыз. Ендеше біздің қызметімізге бағаны неге мемлекет бекітіп бермейді. Мәселен, нотариустар үшін бірыңғай тарифті мемлекет қойып берді. Сондықтан мұнда ешқандай демпинг жоқ. Бізге де сөйтсін. Нақты бір сома түрінде тариф бекітіп берсін демейміз, тендерге түскенде күзет фирмаларының шығындарын есептеп, ұсынылатын баға содан төмен болмауы тиіс деп минималды тариф бекітіп берсін. Әйтпесе, тендерге түскенде арзан баға ұсынудан қиналамыз», – дейді Анатолий Иванович.
Бұл мәселені Заңды тұлғалар бірлестігі «Атамекен» ҰКП арқылы Үкіметке ұсынған екен. Бірақ қолдау таба алмаған. Десе де, әлі де үмітін үзбей отыр. Өйткені шешімін тапқан мәселелер де бар. Соның бірі қаруға қатысты. Мысалы, күзетшілерге тегіс ұңғылы және шолақ ұңғылы қаруды қолдануға рұқсат. Ал оларға салынатын оқ-дәрі №7 және №8 бытыралар болған екен. Ол дегеніміз – торғай ататын оқтар, яки адамды тек қорқытқанға болмаса, 5-10 метр жерден қалың күртешені тесе алмайды. Міне, осы мәселе былтыр көтерілгенде ІІМ «террористік қауіпке осал нысандарды күзету кезінде №0 немесе №1 оқ-дәрісімен (картеч) әлде кәдімгі оқпен оқтауға» рұқсат берген. Оған Қаңтар оқиғасының да әсері болған екен.
Қосымша құзырет керек пе?
Полиция мен жекеменшік күзет фирмаларын «ағалы-інілі қызмет» деп атауға болады. Өйткені өздері күзететін нысандарда күзетшілер қоғамдық қауіпсіздікті қадағалай отыра тәртіп бұзғандарды да ұстап, ішкі істер органдарына үлкен көмек көрсетіп отыр. Онысын «бұл – біз үшін міндет емес, парыз» дейді олар. Ендеше оларға неге тұтқынға алу, хаттама толтыру, айыппұл салу сияқты тағы да басқа құқықтарды бермеске?
«Бұл мәселе бұған дейін де көтерілген болатын. Бірақ, меніңше әлі ерте сияқты. Өйткені күзет қызметі нарықтағы бәсекелестік кезеңнен әлі өтіп болған жоқ. Компаниялар шоғыры қалыптасқан жоқ. Ашылып-жабылып жатқан фирма көп. Іргесі бекіп, жұмыс жүргізіп жатқандарының өзі де қызметін қалт-құлт етіп әрең жүргізіп отыр. Өйткені біздің қоғамда жеке қауіпсіздік, қоғамдық қауіпсіздікке деген мәселелерге көзқарас әлі болса төмен. Азаматтар барлық жауапкершілікті мемлекетке, полицияға арта салғанды жөн көріп тұрады. Күзет қызметіне ақша жұмсағанды артық шығын көреді. Сондықтан да арзанға жалдауға ұмтылады. Осы реттен келгенде күзет қызметіне қазіргі бар құзыреттен артық өкілеттілік керек емес сияқты», – дейді «Сарбаз-Security» ЖШС құрылтайшысы Садуақас Әбілов.
Еліміздегі ірі кәсіпорынның қауіпсіздік жөніндегі маманы Денис Лазарев еліміздегі күзет қызметінің нарығы комотозды, яки ес-түссіз жағдайда екенін айтады. Оған бір себеп – бұрынғы Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаевтың ұсынысымен енгізілген лицензияны екіге бөлу бастамасы. Осы талаптан кейін күзет қызметінің дамуында дағдарыс туындаған.
«Бүгінде күзет қызметі екі санатқа бөлінген. Біріншісі – пульт арқылы күзету, яғни террорлық қауіпке осал нысандарды да және басқа нысандарды да қорғай алатын лицензия алғандар. Олар – электронды жүйелер кешенін қолдана отырып 24 сағат орталықтандырылған мониторинг жүргізуге қабілетті компаниялар. Ал ТҚОН-ға ядролық, радиациялық, биологиялық, химиялық, техногенді, өрт-жарылыс қауіпі бар объекттер, мелекеттік басқару нысандары, қаржылық-несиелік, ақпараттық, телекоммуникациялық инфрақұрылымдар, адам көп жиналатын орындар жатады. Екінші санаттағы компаниялар біріншісіне енбей қалған нысандарды күзетеді. Олар – құрылыс нысандары, жеке тұрғын үйлер, мейрамханалар және т.б. Осы ретте бірінші санатта генералдар басқаратын «күзет элитасы» қызмет етеді. Мемлекет те солармен жұмыс істегенді қолай көреді. Ал екінші санаттағыларға қойылатын біліктілік талаптары төмен болғандықтан, онда барушылардың қарасы қалың. Онда зейнеткерлер де, әйел адамдар да бар. Күзет қызметіне деген көзқарас осыларға қарап қалыптасып отыр», – дейді ол.
Террорлық қауіпке қарсы тұрудың бір талабы – оқу-жаттығу кешендерін орталықтандырып, денешынықтыру бойынша нормативтік сынақ талаптарын бір стандартқа түсіру. Ол үшін әр өңірден бөлек-бөлек және республикадан ортақ оқу орталығын ашу қажет. «Алмаз Секьюрити» ЖШС директоры Артем Люзенің айтуынша, кезінде көтерілген осы мәселенің де шешімін таппағаны күзет нарығын тығырыққа тіреп отыр. Өйткені күзетшілерге қойылатын критерийлерді бірізге түсіріп алмай, аталған санаттарға қажетті құрамды қалыптастыру қиын.
«Тағы бір мәселе, қызметкерлердің ортақ мәліметтер базасын жасақтау. Бұл, әсіресе оққағарларға қатысты. Егер барлық ақпарат бір жерде тұратын болса, әр қызметкерден «психдиспансерден, наркологтан анықтама әкел», «қару ұстауға рұқсатың қайда?» деп сұрап отырмайсың. Бірден компьютерден тауып ала қоясың. Жұмысқа адам іздесең де солай, мәліметтер базасында бос тұрған қызметкерлерден таңдап ала қоясың. Бірақ бұл мәселе кадр тұрақсыздығына байланысты шешілмей тұр. Сондай-ақ заң бойынша қоғамдық көліктерге бөлінген Bus Lane жолақтарымен біздің арнайы белгілері мен жанып-өшетін жарық шамдары бар қызметтік көліктерімізге жүруге рұқсат етілсе. Біз ол жолақты көп ретте шұғыл шақыртуларға бара жатқан шақта қолданамыз. Бірақ сонда да болса бейнебақылау камераларынан айыппұл келіп тұрады. Оны өшірту үшін қанша босағада бозарып күтіп, қанша табалдырықты тоздыру қажет. Кейде айыппұлды төлеп құтылғанды оңай көреміз. Осы жерін реттесе», – дейді «Сарбаз-Күзет» ЖШС құрылтайшысы Талғат Сәдуақасов.
Жалпы, еліміздің күзет қызметі нарығы соңғы екі-үш жылдықта тоқырау кезеңін бастан кешіріп жатқаны рас. Болмаса, ТМД бойынша көш ілгері дамып кеткенімен мақтанған да кездеріміз болған. Тіпті, бұл қызмет «күзет» деген ұғымның аясынан асып, периметрлік қарауылдауды айтпағанда, қарауына алған кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігіне де жауап беріп, бухгалтериясына дейін араласа алатын жағдайға жеткен еді. Көлікпен келіп тұрған тауарды жүкқұжаты бойынша салыстыра тексеріп, санап шығу қызметін де ұсынатын. Керек десеңіз, оққағар қызметінде әрбір клиенттің жеке қауіпсіздігін дербес айқындайтын нормативті құжаттар жазып шығуға да қабілеті жетеді. Ең бастысы, қызмет алушының абсолютті қауіпсіздікті сезіне алғанын мақсат етті. Соңғы жылдарға дейін Ішкі істер министрлігі және өзге де мемлекеттік органдармен арадағы өзара байланысы өте жоғары деңгейде болған еді. Тіпті, Қазақстанда күзетшілердің құқықтары мен міндеттері полиция қызметкерінің құқығына жақын. Мұндай артықшылық посткеңестік кеңістікте ешбір елде жоқ. Мәселен, заңмен қарастырылған жағдайларда күзет қызметкерлері қылмыс жасаған немесе әкімшілік құқық бұзған адамды ұстауға және өз бетінше полиция бөлімшесіне жеткізуге құқы бар. Егер ол адамда қару, әлде сол сияқты қауіпті немесе тыйым салынған заттар болатын болса, киімін тексеріп, алып алуға рұқсат. Ендігі меже осы мүмкіндіктер аясын кеңейту еді. Бірақ әзірге шешімін күтер мәселе көп. Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдарына бет алған елімізде ол меженің де мерзімі туар.
Нұрлан ҚОСАЙ