Талдықорған қаласында да ықшамаудандар мен көшелер жаңа атауларға ие болды. Алайда жұрт күткен біраз өзгеріс жүзеге аспады. Соның бірі – облыс орталығындағы орталық көшелермен жарыса, жағаласа орналасқан Жоңғар атты шолақ көшенің сол бойында қалғаны.
Талдықорған қаласындағы қоғам белсенділерінің қозғауымен журналистер араласып, дабыл қаққанымен, мәселе сол бойында қозғаусыз қалды. Осыдан біраз жыл бұрын облыстағы шағын қалалардың бірінің әкімі халық алдында есеп бергенде тұрғындар тарапынан: «Қалалық кітапхананың тұрақ таппай, ақыры жертөлеге тығылып отырғаны қалай?» деп сұрақ қойылғанда ешбір саспастан: «Бізде кітапхана бар ма еді?» деп қайтара сұрақ қойып, жауап қатқанын естіп, жағамызды ұстаған едік. Әлде бір жылда үш лауазым ауыстырып, үшіншісінде Талдықорғанға әкім болған Ернат Бәзіл мырза мен осындай қалың ел назар аударып отырған ерсілеу жағдайларға дер кезінде назар аударып, тиісті орындарға талап қоюға тиісті депутаттар мен қоғамдық кеңестегілер облыс орталығының ортасында Жоңғар атауындағы көшенің ойып тұрып орналасқанын білмей ме?
Жалпы, Жетісу облысында Жоңғар атауының жұртқа да, билікке де еш өкпесі жоқ. Қазақтың айбары сынды асқар Алатаудың осы облыс арқылы өтетін сілемдерін «Жоңғар Алатауы» деп жалаулатамыз. Тарихшылар мен жергілікті өлкетанушылар бұл тауларды бір кездерде тұрғылықты халықтың «Жетісу Алатауы, Арқас Алатауы» деп атағанын сан мәрте көтергенмен, үйренген ауыз сол жат атаудан жаңылар емес. Сонымен бірге Алакөл ауданындағы атақты Ебінің желі соғатын аңғарды «Жоңғар қақпасы» деп атауды тоқтатып, «Жетісу қақпасы» деп ауыстыруға да асығар емеспіз. Оны айтасыз, облыстың шығысындағы Ақсу, Сарқан, Алакөл аудандарының ең шырайлы әрі шұрайлы жерлерін қамтып жатқан алып аймақта Қазақстан Үкіметінің 2010 жылдың 30 сәуір айында №370 қаулысына сәйкес құрылған, Сарқан, Алакөл, Лепсі филиалдарынан тұратын табиғи саябақтың атауы да «Жоңғар Алатауы» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі» деп аталады. Парктің жалпы ауданы – 356 022 гектар. Ақсу ауданында 55 257 гектарды, Сарқан ауданында 151 947 гектарды, Алакөл ауданында 148 818 гектарды алып жатыр. 2010 жылы біздің елдің тәулсіздік алғанына 20 жылға жуықтағанда бір кездердегідей, Мәскеуге жалтақтамайтын, бәрін өзіміз шешетін шақта осындай алып аумақты қамтып жатқан «Мемлекеттік ұлттық» деген мәртебесі бар табиғи паркке қалай ғана «Жоңғар Алатауы» деген атауды қойғанымызды ешкім түсіндіріп бере алмасы анық.
Осылайша, тарихтан жоңғардың заты өшкенмен, аты өшпегеніне Жетісу облысында жоғарыдағылардан бөлек те дәлел бар. Соның бірі әрі бірегейі – облыс орталығының ортасында ойып тұрып орналасқан Жоңғар тұйық көшесі. Біржан сал көшесімен қиылысатын шолақ көшеге атау 2009 жылы беріліпті. Сол кездегі қаланың тізгінін ұстағандар, мәслихаттың төрінде отырғандардың бұған қалай жол бергенін де қазір ешкім айта алмайды. Біледі-ау дегендердің өзі күмілжіп, басын ала қашады.
Жалпы, өңірдегі мәдениет саласына жауаптылардың жауапсыздығы, өткенді жете білмейтініне бұған дейін бірнеше рет куә болған едік. Жұматай Жақыпбаевтың туғанына 75 жыл толғанда, осыдан бірер жыл бұрын жазушы Сайын Мұратбековтің 85 жылдығын атап өтуге қатысты түсінбестіктер туындағанда сол кездегі Алматы облысы мәдениетіне жетекшілік етіп отырғандардың аузынан «олар кім еді?» дегенді естігенде жағамызды ұстағанбыз. Одан кейін облыс екіге бөлінді. Басшылар ауысты. Сонда да серпіліс жоқ. Оған былтыр туғанына 130 жыл толған Біләл Сүлеевтің атаусыз қалғаны дәлел бола алады. Осы мәселені көтергенімізде руханият саласындағылардың қазақ үшін жанын қиған Алаш арысын жете білмейтінін байқағанбыз.
Жоғарыда аталған есімдері Жетісу өңірінің ғана емес, қалың қазақтың есінде жатталуға, тарихта қатталуға тиісті тұлғалардың есімі өздеріне тиісті деңгейде аталмай, ұлықталмай отыр десек, ешкім қате айттың дей қоймас. Біләл Сүлеевтің атында Талдықорғанның жанындағы Еркін деген ауылда кішкене ғана шолақ көше бар. Бұдан басқа, облыста, елімізде, оның ішінде туған жері Ақсу ауданында мемлекет және қоғам қайраткері атында бірде-бір көше немесе мектеп, кітапхана, мекеме жоқ. Еркіндегі көшеге 1991 жылы 31 мамыр саяси Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу, Тағзым ету күні болып алғаш белгілеген кезде өлкетанушы Жемісбек Толымбеков пен сол жылдары облыс орталығындағы Ілияс Жансүгіров мұражайын басқарған Кәмила Қоқымова шапқылап жүріп, Біләл Сүлеевтің атын қойғызған еді. Кейіннен, 2015 жылы осы қысқа көшеден де айырылып қала жаздағанымыз тағы бар. Жергілікті пысықайлар «Біләл Сүлеев деген кім?» дегенді қоздатып, көшені басқаша атауға тырысқан. Оларды қалалық әкімдік қолдап, ақырында Сүлеевтің іздеушілері жеңіп шыққаны есте қалыпты.
Сонымен бірге көзіқарақты қазақтың барлығы шырайлы шығармаларын басына жастанып оқыған қазақ әдебиеті классиктері бірегейлерінің бірі Сайын Мұратбековке Талдықорғаннан бір көше берсе, халық қуанбаса, қарсылық танытпасы анық. Жетісудың дарабоз ақыны Жұматай Жақыпбаевтың туғанына 75 жыл толған 2020 жылы облыс орталығынан бір көшені беруге қатысты көтерілген бастама да тиісті орындардан қолдау таппады ма, әлі шешілген жоқ.
«Қаланың тура орталығында Жоңғар деген көшенің болуы ақылға сыймайды. «Жоңғарлар деген кімдер?» дегенді ұйықтап жатқан қазақты оятсаң, егжей-тегжейлі айтып берері анық. Өкінішке қарай, Кенесары сынды қазақтың соңғы ханына, қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібекке, әл-Фараби сынды ғалам мойындаған ғұламаға және бұрынғы және бүгінгі тағы да басқа тарихи тұлғаларымызға атау қимай отырғандар, көздерінің астындағыны көрмегендей сыңай танытады. Біз – Талдықорған қаласының қоғам белсенділері бұл мәселені бірнеше рет көтергенімізбен, сол баяғы сиырқұйымшаққа салып, әне-мінемен кейінге сілтеп келеді», – дейді Талдықорғанның байырғы тұрғыны, облыстағы барлық игі іске жанашыр болып жүретін Мақсұт Қалажанов ағамыз.
Жалпы, Талдықорған қаласы маңайындағы елді мекендерді қоса санағандағы 900-ге жуық көшенің денінің атауы бар. Бірақ солардың арасында түбегейлі арылып, жаңаша атау беруді қажетсінетіндер жетерлік. Талдықорған қалалық мәдениет, тілдерді дамыту және спорт бөліміндегілер соларды ауыстыру қолға алынады деген еді. Жақында Талдықорғанда ықшамаудандар мен көшелер жаңа атауға ие болады. Мұндай шешім мәслихаттың кезекті сессиясында қабылданыпты. Республикалық ономастикалық комиссияның қорытындысы бойынша Талдықорғандағы бұрын сандармен белгіленген ықшамаудандар мен көшелер жаңа атауды иеленеді. Бір қуанарлығы, Талдықорғанның оңтүстік-батыс бөлігіндегі атауы жоқ №10 шағынауданға әл-Фараби атауы берілетін болды. Өкінішке қарай, атауы өзгергендер қатарында Жоңғар тұйық көшесі жоқ және жоғарыда есімі аталған Керей мен Жәнібекке, Кенесары ханға, Сайын Мұратбеков, Жұматай Жақыпбаевқа бұл жолы да атау бұйырмапты.
Болат АБАҒАН,
Жетісу облысы