Бұған «әйел бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді» деген сөз дәлел. Тарихта көшбасшылық қабілетімен көзге түскен, Отан үшін, отбасы үшін құрбан болған арулар аз емес. Ал қандай да бір мекеме болсын, компания болсын тоқырау мен дағдарыс алдында тұрғанда басшылықты әйел адамға ұсынатын жағдай туралы естуіңіз бар ма? Бұл мақаламызда осы бір феномен туралы сөз етпекпіз.
«Шыны жартастар» деген не?
«Шыны жартас» деген терминді естуіңіз бар ма? Бұл термин 2005 жылы пайда болып, оны Эксетер университетінің ғалымдары Мишель Райан мен Александр Хаслам ойлап тапты. Олар өз мақаласында тағы бір зерттеуші, заң профессоры Элизабет Джадждың тұжырымын талдайды. Профессордың айтуынша, басшылық қызметтегі әйелдер компанияларға тек зиянын тигізеді. Олардың кесірінен қаржылық көрсеткіштер төмендеп, компания табысынан айырылады. Райан мен Хаслам бұл көзқарасқа қарсы шықты. Олар Лондон қор биржасындағы 100 компанияны зерттеп, зерттеу барысында қызықты бір мәліметтерге қанығады. Мәселен, қандай да бір компания дағдарыс пен тоқырау, құлдырау кезеңінде тұрған кезде көбіне әйел адамдарға басшылық қызметті ұсынатыны анықталған. Компания дағдарысқа ұшырағанда ер адамдар басшы болудан бас тартады немесе компания құрылтайшылары мүмкіндігінше бұл кезде әйелдерді тартуға тырысады. Компанияның құрдымға кететінін біле тұра, ұсынысты қабылдайтын әйелдер де аз емес. Кейде әйелдер сол қиын кезеңде ұтымды шешімдер қабылдап, ахуалды жақсартса, кейде керісінше болады. Мұндай жағдайда «әйел бастаған көш оңбас» деген бір ғана сөзбен барлық құлдырауды жылы жаба салумен аяқталып жатады. Осылайша, әйел адамға ауыр кезеңде басшылық қызметті ысыра салу арқылы компания екі жағдайда да ұтты деуге болады.
Тағы бір мысал. 2012 жылы Юта университетінің ғалымдары жыл сайынғы Fortune 500 рейтингіндегі компаниялардың тарихын зерттейді. 15 жылдық мысал көрсеткендей, компанияның проблемалары неғұрлым көп болса, соғұрлым компания әйелдер мен қара нәсілді ер адамдарды басшылыққа жалдауға бейім екені расталады. Сол жылы Harvard Business Review әлеуметтік сауалнама нәтижелерімен мақала жарияланды. Мақалада қызық бір эксперимент төңірегінде айтылады. Студенттерге ойдан шығарылған компанияның жаңа бас директорын таңдау ұсынылып, ұсынылған сценарийлердің бірінде компания табысты болса, екіншісінде ұзаққа созылған дағдарыста болды. Бірінші нұсқа бойынша оқушылардың 62%-ы көшбасшы ретінде ер адамды таңдаса, екінші сценарий бойынша 69 пайызы бұл қызметке әйелді тағайындаған. Мақала авторлары мұндай шешімдерді гендерлік қалыптасқан қағидалармен түсіндіруге болатынын айтады. Зерттеушілер бұл құбылысты «құтқарушы эффект» деп тапты.
«Шыны жартастан» шыңырауға дейін...
Енді біз айтқан ұғым аясында бірнеше мысал келтіріп көрелік. 1993 жылғы сайлау қарсаңында Канаданың прогрессивті консервативтік партиясының рейтингі төмен болды. Дәл осы кезде партияның көшбасшысы болып Ким Кэмпбелл сайланды. Бұған дейін ол қорғаныс министрі қызметін атқарып келген еді. Көпшілік партия басшылығына келешегі зор кандидат Жан Шарестті ұсынады деп ойлаған болатын. Бірақ Жан Шарест сол кездегі дағдарыс кезінде емес, дағдарыстан құтылған кезде керек болған еді. Ақырында партия парламенттегі барлық орнынан айырылып қала жаздап, партия көшбасшысы Ким Кэмпбелл отставкаға кетті де, Жан Шарест оның орнына келді. «Шыны жартастың» тағы бір жарқын мысалы Софи Вилместің Бельгияның премьер-министрі лауазымына сайлануы. Ол бұл лауазымға ие болған алғашқы әйел болды. Оның саяси мансабының гүлденуі жаһандық дағдарыс – COVID-19 індетімен тұспа-тұс келді. Вилмес жаңа қиындықтарға төтеп бере алмады. Ол ел бюджетімен жұмыс істеп, медициналық шығындарды азайтуға бар күш-жігерін жұмсады. Сонымен қатар медицина қызметкерлеріне көп жауапкершілік жүктеді. 2020 жылдың мамыр айында Вилмес Сен-Пьер ауруханасына барғанда қиын жауапкершіліктен шаршаған дәрігерлер міндетті түрде қосымша жұмыс істеуге наразылықтарын білдірді. 2020 жылдың 1 қазанында ол премьер-министрдің өкілеттігін Александр Де Кросқа беріп, ал өзі вице-премьер болды.
Бұл мысалдарға Ұлыбританияда Тереза Мэй 2016 жылы саяси дағдарыс кезеңі болған Brexit референдумынан кейін премьер-министр болғанын, Финляндияда Мари Кивинейми 2010 жылы әлемдік қаржы дағдарысынан кейінгі экономикалық құлдырау кезінде премьер-министр болғанын қосуға болады.
Енді бір туған санайтын көрші Қырғызстандағы тәжірибені мысал етейік. Дағдарысқа белшеден батқан қырғыз ағайындар Құрманбек Бакиевті биліктен тайдырғаннан кейін уақытша президент қызметін Роза Отунбаева атқарады. Ол биліктегі конфликтіні тоқтатқаннан кейін өз еркімен қызметінен кетеді.
«Шыны жартастың» жақсы жақтары да жоқ емес. Мәселен, 2001 жылдан 2009 жылға дейін нәзік жанды Энн Мулкахи америкалық Xerox корпорациясының бас директоры болды. Cол сәтте компания құлдырау алдында тұрған болатын. Қарыздар өсіп, акциялардың құны тез құлдыраған кез еді ол. Көптеген адам компанияның саудасы бітті деп санады. Бірақ Мулкахи оңай шағылатын «жаңғақ» емес болып шықты. Ол кейбір бөлімшелерді жауып, күрделі шығындарды екі есеге және әкімшілік шығындарды үштен бірге қысқартты. Нәтижесінде, компания бірден 2,5 миллиард доллар табыс тапты. Энн дағдарыспен күресуге бес жыл жұмсап, 2006 жылға қарай Xerox жыл сайын миллиард доллардан астам пайда табатын деңгейге жетті. Бұл жағдай Эннге керемет көшбасшы ретінде даңқ әкелді.
«Шыны төбе қаншалықты қауіпті?
Осыған ұқсас Glass ceiling – «шыны төбе» деген ұғым бар. Бұл ұғымды алғаш рет Мэрилин Лоден 1978 жылы Нью-Йорктегі әйелдер көрмесінде сөз алған кезде қолданады. Шыны төбе – бұл әйелдер мен азшылықтардың ұйым ішіндегі басқарушылық және атқарушы деңгейдегі лауазымдарға көтерілуіне жол бермейтін көрінбейтін тосқауылға қатысты метафора. Сарапшылар пікірінше, кез келген жерде әйелдер бірінші басшы болуға қабілеті жеткенімен, көп жағдайда сол басшының орынбасары деңгейіне дейін ғана көтеріледі. Себебі – қоғам әйелдерді басшы болуға дайын емес деп ойлайды. Біз осы ретте қалтарыстағы әйелдер туралы өзінің подкаст каналы мен YouTube каналында мәселе көтеріп жүрген «Тасадағы әйелдер» жобасының авторы Әйнел Әмірханның пікірін білген едік. Ол біздің қоғамда әйелдер мансабының дамуына кедергі болатын жағдай көп екенін айтады. «Шыны төбе» термині алғаш рет АҚШ-та пайда болып, 1980 жылдары танымал бола бастады. Шыны төбе – әйелдердің қызметте өсуіне кәсіби машықтары мен қабілеттеріне еш қатысы жоқ заттардың кедергі болуы екенін білесіздер. Өкінішке қарай, әйелдердің қызметте өспей, басшылыққа жетпей, орынбасар сынды орта қызмет буынында қалып қоюына атсалысатын жаппай қоғам болып қала беруде. Мысалы, оны алдымен білікті маман емес, ана ретінде көру. Себебі жұмысқа тұрар кезде әйелдің отбасылық жағдайын, тұрмысқа шығу жоспары мен балалы болу мүмкіндігін сұрастырып жатады. Мәселен, отбасыда еркектер де әке болатына қарамастан, олардан мұндай нәрселерді сұрамайды, бала оның қызметте өсуіне кедергі болады деп ойламайды. Сондай-ақ мұндай шектеулерге әйелдердің ерлерге қарағанда аз жалақы алуы, жұмысқа тұру қиындығы мен билікке жетудегі кедергіні де айтуға болады. Мәселен, білім саласын алып көрейік. Мемлекеттік статистика деректері бойынша, 2021-2022 жыл аралығында мектептегі мұғалімдердің 80%-нан астамы – әйелдер. Бұл 311 623 әйел. Колледждер мен университеттердегі оқытушы әйелдердің де саны басым екені айтпай-ақ анық. Бірақ соның өзінде елдегі ректор әйелдердің санын саусақпен санап шығуға болады. Ал тәуелсіздік алғалы бері Білім және ғылым министрі болған әйелдердің саны үшеу ғана. 15 министрдің тек үшеуі әйел адам болған. Бір құрылымдағы әйелдердің саны 80 пайыз шамасында бола тұра, олардың арасынан үш-ақ министр шығуы қызық емес пе? Тең құқықты, мүмкіндігі бәрінде бірдей қоғамда бұлай болар ме еді? Меніңше, олай емес-ау. Ондай жағдайды барлық саладан көруге болады. Мемлекеттік БАҚ-та әйел редакторларды да шаммен іздеуге болады. Орынбасар деңгейінен аспайды. Редактор болуы үшін мемлекеттік құрылымда емес, жеке басылым ашып кетуі керек», – дейді ол.
Елімізде гендерлік теңсіздік бар ма?
Статистика деректеріне жүгінсек, мемлекеттік қызметтегі әйелдердің үлесі 2010 жылы 52,7%-ды құраса, 2022 жылы 55,5%-ға дейін өскен. Бұған 2020 жылы Парламент сайлауы алдында Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев алғаш рет партиялық тізімге әйелдер мен жастар үшін 30 пайыздық квота енгізуді тапсырғанының әсері болғанын айта кеткен жөн. Президент мемлекет қатысатын компаниялардың басқару органдарында әйелдердің үлесін 30 пайызға дейін ұлғайту туралы міндетті норманы енгізуге ұсыныс жасаған.
Квотадан кейін Парламентте жастар мен әйелдердің үлесі артқаны рас. Бүгінде Мәжілістегі 98 депутаттың 18-і – әйел. Сенаттағы 50 орынның ішінен әйелдер 11 (22%) орынға ие болды. Үкімет құрамында 4 әйел министр жұмыс атқарып жүр. Өңірлерде әйел әкімдердің сайланғанын да атап өтейік.
Жуырда Мемлекет басшысы әйелдер қауымының жұмысына жоғары баға беріп, мемлекеттік қызмет пен басшылықта әйелдердің үлесін көбейту керегін де басты назарға қойды. «Мемлекеттік аппараттағы әйелдердің үлесі 55 пайызға жуықтағанына қарамастан, басшылық құрамда бұл көрсеткіш 39 пайыздан аспайды. Өз тәжірибемнен білетінім, әйелдерді қызметке тарту керек. Біріншіден, ер адамдар ренжімесін, әйелдер жұмысқа өте мұқият, тиянақты қарайды», – деді Қ. Тоқаев.
Қазақстанда әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтуді, гендерлік теңдікті және қаржыландыруға қолжетімділікті қолдайтын жобаларды қаржыландыруға бағытталған облигациялар шығарудың табысты мысалдары бар. 2022 жылғы ақпанда көлемі 38 млрд теңге болатын Азия Даму банкінің арнайы жобасы аясында KASE сауда-саттық жүйесінде 14 млрд теңге сомасына гендерлік облигациялардың екінші шығарылымы жүзеге асырылды. Бұдан бұрын, былтыр АДБ осы құрал арқылы 8,4 млрд теңге тартқан.
Түйін:
Қазақстанның еңбек нарығында 4,3 миллион әйел бар. Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, әйелдердің басым бөлігі білім беру саласында – 872,9 мың, көтерме немесе бөлшек саудада – 866,9 мың, ауыл, орман және балық шаруашылығында 453,1 мың адам жұмыс істейді. Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету саласында 406,9 мың әйел, өнеркәсіп саласында 337,3 мың, құрылыс саласында 128,8 мың адам жұмыс істейді. Ал өнер, ойын-сауық және демалыс салаларында 74,3 мың әйел жұмыс істейді. Соңғы онжылдықта елде әйелдердің жаңа буыны қалыптасты. Олар қаржылық және психологиялық тұрғыда тәуелсіз болып, сонымен бірге отбасын құруды, мансап қуып, рухани және шығармашылық дамуды жөн көреді. Жыл сайын қаржылық және әлеуметтік қолдау шаралары арқылы әйелдер кәсіпкерлігін де ынталандыру мен қолдау артып келеді. Еліміздегі гендерлік теңдік саясаты күшейіп, ерлер мен әйелдердің құқықтарын һәм мүмкіндіктерін теңестірудің маңызы артты. Әлем елдері арасындағы гендерлік теңдік индексі бойынша (Global Gender Gap Report 2023) Қазақстан 146 елдің ішінен 62-орынға жайғасты. Бұған да шүкір дейік.
Наурызбек САРША