Жерсіну дегенде айтпағымыз, жабайы жылқы тұқымдары Еуропа елдерінің хайуанаттар бағынан жеткізіліп, таза табиғатқа жіберілгелі отыр. Әйтпесе, Пржевальский жылқысының байырғы мекені – қазақ жері екені әмбеге аян. Тарихшылар ұлы даланың шөлді, шөлейтті аймағында, Ертіс пен Іле бойында ежелден жабайы жылқы үйір-үйірімен жортып жүргенін жазады. Десе де, Қазақстан аумағынан оны кездестіру дерегі 1930 жылдардан кейін сап тыйылады. Зерттеушілердің жазуынша, оның негізгі себебі ұлы далаға келген ашаршылық кесірі мен жосықсыз аңшылықтың зардабында жатса керек. 2023 жылғы 24 сәуірде Астанада өткен Қазақстан – Чехия бизнес форумында Қазақстанның Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті мен Прага хайуанаттар бағы «Жойылып кету қаупі төніп тұрған жануар түрін (Пржевальский жылқысы / Equus Przewalskii) қорғау туралы» меморандумға қол қойды. Аталған меморандум аясында Чех Республикасы мен Германия Федеративті Республикасынан 2024 жылдың 3-4 маусымында бастапқы 8 жануарды (Чехиядан 4 бас, Германиядан 4 бас), яки Пржевальский жылқысын Қазақстанға алып келіп, Қостанай облысының аумағында орналасқан «Алтын дала» мемлекеттік табиғи резерваты» РММ-ның аумағына реинтродукциялау жоспарлануда. Айта кету керек, жылқыларды тасымалдау міндеттемесін Чех тарапы өз мойнына алып отыр. Сәтін салса, 8 бас CASA C-295M арнайы әскери ұшақтарымен жеткізіледі.
Пржевальский жылқы тұқымын қазақ жеріне қайтару жөніндегі жаңа халықаралық жобаға Еуропадағы бірнеше хайуанат бағы қатысқалы отыр. Жоба аясында Экология және табиғи ресурстар министрлігінiң Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті, Прага хайуанаттар бағы, АСБК, Франкфурт зоология қоғамы, Берлин және Нюрнберг хайуанаттар бағы мен Hortobágy ұлттық паркі (Мажарстан) ынтымақтастық меморандумына қол қойып, ресми серіктес атанды. Биыл 28 ақпанда Астанада аталған серіктестер баспасөз мәслихатын өткізген болатын.
«Біз жабайы жылқы тұқымын хайуанаттар бағынан жабайы табиғатқа жіберудің және бір тарихын жазуды бастадық. Бұл жоба бұрын Моңғолияда сәтті енгізілді, қазір ол жақта тұқым көбейе бастады. Осыдан кейін Қазақстан Үкіметі де бізге осындай өтінішпен жүгінді. Алдағы бес жыл ішінде «Алтын Дала» даласына 40-қа жуық жылқы тасымалдау жоспарлануда», – деді Прага хайуанаттар бағының директоры Мирослав Бобек конференцияда. Прага хайуанаттар бағы бұған дейін 2012–2019 жылдары жабайы жылқыларды Моңғолиядағы бұрынғы мекеніне қайтару жобасын іске асырған айта кеткен жөн.
Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің маманы Бексұлтан Мейірбековтің айтуынша, реинтродукция орталығына жіберілетін 8 бас жабайы жылқы арнайы жабдықталған екі қоршауда (вольер) болады. «Бүгінде тиісті қоршаулар салынды, күзет шараларына қажетті автокөлік бар. Жануарлардың ем-домына ветеринарлық препараттар сатып алынды. Қазір Чехия тарапымен тәжірибе алмасу бойынша келіссөздер жүруде», – дейді маман.
Бір ескеретін жайт, ғалымдар Пржевальский жылқысының ежелгі аты – керқұлан дегенді айтып жүр. Қазақстан биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясы (ҚБСА) мамандары да осы атауды жөн көріпті. Дегенмен ол атауға дау келтіретіндер де көп. Өйткені ұлы далада жосыған тағы жылқының атауы бірде тарпаң, бірде құлан, енді бірде керқұлан түрінде аталады. Құланды домбай деп те айтатындар бар. Әйтеуір, нақтыланбаған атау. Бірақ «атыңның басы тиіп, жорғасы қалып па?» демекші, дәл қазір жойылып кеткен тұқымды қайта оралтып, басын көбейту ісі алдыңғы орында тұр. Ат қойып, айдар тағарда бір тоқтамға келіп, ортақ шешім шығару ертеңгі күннің ісі секілді.
Сонымен Пржевальский жылқысына қоныс болар аймақ туралы айтсақ, Қостанай облысының Амангелді және Жанкелдин аудандарының аумағындағы «Алтын дала» мемлекеттік табиғи резерваты 2012 жылы құрылды. Жалпы, ауданы – 489 766 гектар болатын резерватта жабайы тұяқты жануарлар реинтродукциясы орталығы орналасқан. Бұл орталық серіктестердің қаржылай қолдауының арқасында «Алтын дала» табиғат қорғау бастамасының аясында құрылды, басқарушы ұйым – ҚБСА. «Алтын дала» резерваты 3 кластрлі учаскеге бөлінген. Біріншісі – Сарықопа көлдер жүйесі тұщы сулы орнитологиялық та маңызы бар аймақ. Екіншісі – Торғай өзенінің сол жағалауындағы Тосынқұм құмы. Үшінші бөлігі – Ұлы Жыланшық өзенінің бойындағы шөлейттенген далалы алқап. Жалпы, резерваттағы флораға 370 астам түр кіреді, оның ішінде 23 түрі өте сирек кездеседі. Табиғат жаратқан байлығына орай мұндағы омыртқалы жануарлар фаунасы сүтқоректілердің 57 түрін, құстардың 275 түрін, бауырымен жорғалаушылардың 11 түрін, қосмекенділердің 4 түрін және балықтың 9 түрін қамтиды. Енді оған – керқұлан келіп қосылмақ.
ҚБСА мамандары Еуропадан жеткізілетін керқұландар бір жыл көлемінде жартылай ерікті жағдайда (қоршау ішінде) ұсталады деп жобалайды. Себебі осыған дейін хайуанаттар бағында бағылып келген жануарларды ен далаға бірден жібере салу да тәуекелді іс. ҚБСА-ның ветеринар маманы Прагадағы хайуанаттар бағында тағлымдамадан өтіп, жабайы жылқының күтімін үйренуде.
Қазақстан биоалуантүрлілікті сақтау ассоциациясының ғылыми директоры Сергей Скляренконың сөзінше, керқұланды Орталық Қазақстанға қайта жерсіндіру жобасы – осынау бірегей түрді Орталық Еуразия даласына қайтарудың таптырмас жолы. Себебі Қазақстан даласындағы экожүйе мен халық тіршілігі үшін керқұланның маңызы зор. «Жылқы жануары да алғаш рет осы жерде қолға үйретілгені жайлы дерек мол. Қазақ елінің тарихын айтқанда жылқы жануарын атап өтпей жазу мүмкін емес. Ал жабайы жылқыны байырғы мекеніне қайтару тұрмыс-салты даламен етене байланысқан ата-бабамызға деген үлкен құрмет болмақ», – дейді Сергей Скляренко.
Десе де оның айтуынша, осынау аталмыш жоба әртүрлі елдердегі Үкіметтік және мемлекеттік емес ұйымдардың бірлесіп әрекет етуінсіз, халықаралық ынтымақтастықсыз жүзеге аспас еді. «Жойылып кеткен құлан санын бірнеше мыңға дейін көбейте алғанымыздай немесе жойылып кетуге жақын қалған ақбөкенді құтқарып, популяциясын екі миллионға дейін жеткізе алғанымыздай, біздің даламызда тіршілік етуге бейім Керқұлан жылқысының популяциясын құру, бұйырса, табиғат қорғау саласындағы ең маңызды жетістіктердің бірі болады. Демек керқұланды қайша жерсіндіру, әрі ғылыми жоба, әрі халықаралық абырой, әрі табиғат қорғаудағы маңызы зор әрекет», – деп атап көрсетті ҚБСА ғылыми директоры.
Бір есептен биыл Торғай даласына жеткізілер 8 бас керқұланға осыдан 71 жыл бұрын оралған 8 құланның жолын берсін дегіміз келеді. 1953 жылы Қазақстанға Түркменстанның «Бадхыз қорығынан» 8 бас құлан аралдағы «Барсакелмес» қорығына жеткізілген екен.
«Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық паркінің Ғылыми ақпарат және мониторинг бөлімінің басшысы Марғұлан Мұсабековтің дерегіне сүйенсек, «Барсакелместе» басы өсіп көбейген құландарды Іленің бойына көшіру қолға алыныпты. «1982 жылы қазіргі «Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық паркіне «Барсакелмес қорығынан» 27 бас құлан әкелінді. Табиғи паркіндегі реинтродукция жұмысы жақсы нәтижесін берді, қазір бізде 3 586 бас құлан мекендейді. Ел ішінде жануарлардың санын көбейтіп, тарихи таралу аймағын қалпына келтіру мақсатында 2005-2022 жылдар аралығында жалпы «Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық паркінен 304 бас құлан еліміздің басқа өңірлеріне жерсіндіруге жіберілді. Осылайша, құланды реинтродукциялау жұмыстары сәтті жүргізіліп, құландар тарихи мекеніне қайта оралды деп толықтай айтуымызға болады», – дейді ол.
Марғұлан Мұсабековтен естіген және бір дерегіміз керқұландар құланға қарағанда жылқыға жақындау келеді. Мәселен, енесіне, өзінен туған ұрғашыға шаппау секілді жылқы малына біткен тектілік қасиет керқұландарда да кезігеді екен. Сонымен қатар көктемде тай-құнанды үйірден қуып шығу секілді әдеттер де кездеседі. Ал құлан көп жағдайда ондайға мән бермейтін көрінеді.
Қазақтың аса бай ауыз әдебиетінде жабайы жылқыға қатысты дерек, мәлімет көптеп кездеседі. Аңыз-әпсана, тарихи жыр, мақал-мәтелдерде де ол бірде тарпаң, бірде құлан, енді бірде керқұлан түрінде кездеседі. Халқымыздың ежелгі күйлерінің бірі «Ақсақ құлан» күйінің шығу тарихы да осынау тағы жылқымен тікелей байланысты. Жошы ұлысына саяхаттап келген тарихшылар да құла дүзде жосылып, жортып жүрген жануарлар жайында тамсана жазған.
Әйгілі «Қыз Жібек», «Қобыланды» жырларында «Құланнан атты қодықты, көлден тартты борықты» деп келетін жолдар бар. Ал Махамбет болса:
«Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген
Тағы сынды жан едік», – деп толғайды.
В.Радлов тарпаң сөзі қазақ тілінде «тағы жылқы» деген мағына беретінін жазып қалдырыпты. Ал «Қазақ совет энциклопедиясы» тарпаң – Еуропа жабайы жылқысы, кәдімгі жылқының түр тармағы, түсі сұрғылт, арқасы қара жолақты деп анықтама берген (ҚСЭ, X, 567).
Қазақта «Құлан өз қағынан жерімейді, қағынан жеріген құлан қаңғырып өлер» деген сөз жиі ұшырасады. Соған қарағанда тағы жануар адам көзіне түспес үшін елсіздегі қақтың суын ішіп күн көретін секілді. «Қақты жердің қадірін құлан білер, орман-тоғай қадірін бұлан білер» деп айтылатын сөз және бар.
Белгілі тіл маманы Рәбиға Сыздықова «Сөздер сөйлейді» атты кітабында: «Ауыз әдебиеті мұралары мен өткендегі ақын-жыраулар тілінде белгілі бір поэтикалық жүк арқалап, жиі қолданылған сөздердің қатарына құлан, бұлан, тарпаң атаулары кіреді. Демек тарпаң да – құлан сияқты, тағы жылқының бір түрі. Сөйтіп, бұл үш атаудың үшеуі де – қазақ ауыз әдебиеті мен XV-XIX ғасырлар поэзиясында белгілі бір образ үшін актив қолданылған сөздер болған», – деп жазады.
Десе де, керқұлан атауының ауыз әдебиетінде ұшырасуы сирек. Керқұла сөзі жылқының түсіне қатысты айтылады. Мысалға, «Керқұла атты – Кендебай» ертегісі. Соған қарағанда құлан мен керқұланды бөліп қарау қаншалықты дұрыс?!
Бізге белгілісі – жиһанкез, саяхатшылар тамсана жазған кең байтақ даланың байырғы жануарының бір сәтте-ақ Пржевальский атанып кетуі. 1878 жылы Орталық Азияға саяхат жасаған орыс саяхатшысы Николай Пржевальский Қытай мен Жоңғарияның шөлді аймағынан жабайы жылқыларды кездестіреді. Қанша талпынса да, тарпаңдар үйіріне жақындай алмаған ол құланның даладан табылған бас сүйегі мен терісін Ресейге алып кетеді. Кейіннен осы олжаны зерттеген орыстың И.Поляков бастаған өзге ғалымдары мұның жабайы жылқының жеке түрі екенін анықтап, орыс саяхатшысының құрметіне «Пржевальский жылқысы» деп атаған. Түз жылқысы, осылайша әлем тарихына Пржевальский атауымен енді.
Осылайша, қазақ даласынан тып-типыл жойылып кеткен жануар қайта отанына оралып жатыр. Ғалымдардың пайымынша, мұндағы мақсат – дала экожүйесі мен онда тіршілік ететін негізгі түрлерді сақтап қалу.
Бауыржан БАЗАР