Экология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметінше, былтыр елімізде 4,1 млн тоннаға жуық коммуналдық қалдық түзілген, оның 1 млн тоннасы сұрыпталып, қайта өңделді, қалғаны полигондарға төгілген. Ал өңдеу көлемін арттырмай, полигондарда қоқыс жинай беретін болсақ, жеріміз көп ұзамай қоқыс алаңына айналуы мүмкін. Эколог-мамандар еліміздегі қоқыс полигондарының 80 пайызы экологиялық және санитарлық талаптарға сай келмейтінін, оның үстіне, басым бөлігі қоқысқа толғанын айтып дабыл қағуда.
Сенатор Закиржан Кузиевтің пікірінше, қазір қоқыс мәселесімен күрес бойынша қабылданып жатқан шаралар тиісті нәтиже бермей келеді. Қауіпті және медициналық қалдықтарды жою және залалсыздандыру кезінде қолдаланылатын технология нормативке сай емес. Бюджеттен қаншама қаражат қарастырылған зауыттардың жұмысы тоқтап тұр.
– Бұл ретте ауқымды бюджет қаржысы игеріліп жатыр. Қоқысты сұрыптау және қайта өңдеу жөніндегі Орталық Азиядағы ірі зауыттың Алматыда салынуы бірден-бір маңызды жетістік екені белгілі. Алайда қазір, өкінішке қарай ол жабылып қалды. Ақтөбе мен Семейде бес миллиард теңгеге салынған екі жаңа зауыт та тоқтап тұр. Экология министрлігінің қоқысты сұрыптаудағы табыс жөніндегі есебі үміт отын жағады, алайда шындықтың ауылы алыста жатыр, – деді Закиржан Кузиев Үкімет басшысына жолдаған депутаттық сауалында.
Ал Тәжірибешіл экологтер қауымдастығы төрайымы Лаура Маликова: «Полигондарда 125 млн тонна жиналған қалдық бар. Олар өңделмеген күйінде экологияны бұзып, ауаға жағымсыз иіс таратып, өзен-суларымызды ластап жатыр», – дейді.
Егер полигондарда миллион тонналап үйілген қоқыстар болса, неге Алматы, Семей және Ақтөбе қалаларындағы зауыттардың жұмысы тоқтап тұр. Тау-тау болып үйілген қоқысты өңдеп, неге кәдеге жаратпаймыз?! Әлемде қалдықтарды өңдеп, одан қыруар пайда көріп отырған мемлекеттер көп. Тіпті, АҚШ, Жапония, Сингапур, Ирландия, Аустралия секілді мемлекеттерде тиісті инфрақұрылым жасалып, халықтың қалдықтарымен жұмыс істеу мәдениеті қалыптасқан. Швецияда тұрмыстық қалдықтардың 99%-ы қайта өңдеуден өтіп, пайдаға асып отыр екен. Біздің де жасыл экономикаға көшеміз, қалдықсыз экономика жасаймыз деген арман-мақсаттарымыз бар. Бірақ эколог-мамандар полигондарда қоқыс бейберекет шашылып жатыр, зауыттар тоқтап тұр десе, қоқысты жинап өндіруші кәсіпкерлер шикізат жоқ деп шырылдайды. Мәселенің мәнісін білмекке еліміздегі тиісті нфрақұрылымды дамыту және қалдықтарды басқару саласындағы мемлекеттік экологиялық саясатты іске асыруға жауапты «Жасыл даму» АҚ-ына хабарласқан едік. «Жасыл даму» АҚ баспасөз қызметінің бізге берген мәліметінше, «Оператор РОП» ЖШС өндірушілерінің (импорттаушыларының) кеңейтілген міндеттемелерінің бұрынғы жеткізуші 2020 жылы қоқыс сұрыптау кешеніне арналған еуропалық жабдықты сатып алып, Семей және Ақтөбе қалаларының әкімдіктеріне берген.
«Еуропалық жеткізуші міндеттемелерді орындады және одан әрі монтаждау және іске қосу-баптау жұмыстары үшін дайын барлық қажетті жабдықты жеткізді. Жабдықтың қуаттылығы Семей қаласында – жылына 100 мың тонна, Ақтөбе қаласында – жылына 60 мың тонна», – деп жазылған «Жасыл даму» АҚ баспасөз қызметінің бізге берген ақпаратында. Яғни, жауапты тарап өндірістің жұмыс істеуі үшін қажет барлық құрал-жабдықтарды сатып алып, әкімдікке жеткізіп берген. Бірақ Ақтөбе мен Семей қалаларының әкімдіктері өз міндетіне селқостық танытып отырған сыңайлы.
«Бұл ретте Семей және Ақтөбе қалаларының әкімдіктері ғимараттарды, құрылыстарды тұрғызу және оларға инфрақұрылым жүргізу, рұқсат беру құжаттарын дайындау, жабдықтарды тиісінше сақтау, ғимараттарды пайдалануға беру және жабдықтарды іске қосу-баптау жөніндегі жұмыстарды жүргізу бойынша құрылыс жұмыстарын жүргізу бөлігінде міндеттемелерді орындамаған.
Бұдан басқа, Семей және Ақтөбе қалаларының әкімдіктеріне Қазақстан Республикасы Жоғары аудиторлық палатасының (бұдан әрі – ВАП) мемлекеттік аудит нәтижелері бойынша:
– 2024 жылғы 20 мамырға дейін қатты тұрмыстық қалдықтарды тиісті есепке алу мен сақтауды қамтамасыз ете отырып, оларды бөлек жинау мен сұрыптауды енгізу жөніндегі жобаларды одан әрі іске асыру үшін жабдықтың жарамдылығы тұрғысынан техникалық аудит жүргізу;
– 2024 жылғы 20 мамырға дейін қатты тұрмыстық қалдықтарды пайдалануға бере отырып, оларды бөлек жинау мен сұрыптауды енгізу жөніндегі жобалар аяқталсын деген тапсырма жүктелді.
Осыған байланысты «Жасыл даму» АҚ сот тәртібімен жоғарыда аталған әкімдіктерді шарт бойынша өз міндеттемелерін орындауға міндеттеді, – дейді «Жасыл даму» АҚ баспасөз қызметі.
Демек, бұдан былай тек Ақтөбе, Семей секілді қала әкімдері ғана емес, басқа да өңірлердің әкімдері қоқыс өңдеу зауыттарының жұмысын қадағалау және қоқыс өңдеу механизмін жетілдіру мәселесіне тікелей жауап беретін болады. Үкімет басшысы Олжас Бектенов: «Проблемаларды шешу үшін қалдықтарды жинаудан бастап, қайта өңдеуге дейін кәдеге жаратудың тиісті механизмдерін әзірлеу қажет. Министрлік пен өңірлер бұл жұмысты созбалаңға салып жіберді. Кәсіпорындардың көпшілігі қайталама шикізатты жинаумен, оны буып-түйіп, шетелге сатумен ғана айналысады. Ал қалдықтарды қайта өңдеп, түпкілікті өнім шығарып отырғандар аз. Мұны тиімді іске асыру облыстар мен қалалардың әкімдеріне байланысты. Экология министрлігі әкімдіктерді үйлестіріп, осы бағыттағы жұмысты бақылауға алуы қажет», – деді.
Сонымен қатар Үкімет қоқыс өңдеу зауыттарының салынуына қаражат қарастырып, қанша зауыт салынатынын да жоспарлап қойды. Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев министрлік 45 жобаны пысықтағанын айтты.
«Оның 37-сі жаңа зауыттың құрылысы болса, 8-і жұмыс істеп тұрған зауыттардың қуаттылығын арттыруды көздейді. Жобалардың жалпы қуаттылығы жылына 1,2 млн тоннадан асады. Ал құны – 171,6 млрд тенге болады. Оның ішінде жеке инвестициялардың көлемі 34,3 млрд теңгені құрайды», – деді министр.
Қоқыс өңдеу зауыттарының жұмысы тоқтап тұр
Әрине, жылына миллиондаған тонна қоқыс үйінділері жинақталатын мемлекетте қоқыс өңдеу зауыттары салынуы керек. Ал қаптаған полигондар бола тұра шикізат жетіспеушілігін қалай түсінуге болады деген сұрағымызға, Тәжірибешіл экологтер қауымдастығы төрайымы Лаура Маликова: «Елімізде 2013 жылы бекітілген «Жасыл экономикаға көшу» концепциясы деген құжат бар. Сол концепцияға сәйкес, біз 2030 жылға қарай қалдықтардың өңдеу деңгейін 40 пайызға, 2050 жылға қарай 50 пайызға жеткізуіміз керек. Бірақ «Оператор РОП» ЖШС-ның үстінен жүріп жатқан саяси процестердің кесірінен 2 жыл бойы қалдық жинаушыларға, өңдеушілерге ешқандай төлем төленген жоқ. Содан 100-ге жуық кіші кәсіпорын қалдықтарды өңдеу саласында банкрот болды. Петропавлдағы, Шымкенттегі басқа өңірлердегі қаптама қалдықтарды, яғни пластмасса өңдейтін компаниялар жұмысын тоқтатты. Себебі қалдық жинаушылар жұмыс істемесе, өңдеуші компаниялар жұмыс істей алмайды. Мәселен, Қазақстанда түзілетін барлық картонның 40 пайызы ғана өңделеді, яғни 60 пайызға жуығы Өзбекстанға, Ресейге кетіп жатыр», – деп жауап берді.
Сала мамандары қоқысты сұрыптап, қайта өңдеу саласындағы мәселені зауыттар салумен ғана шешеміз деуге болмайды, салаға реформа керек деп санайды. Қоқыс реформасы осы секторда жұмыс істейтін ондаған мың адамның жұмысын заңдастырып, салық төлемдерінің артуына септігін тигізер еді.
Тәжірибешіл экологтер қауымдастығы төрайымы Лаура Маликованың айтуынша, 2020-2021 жылдары ЭКО қолдау жобасы іске қосылып, жеке операторлыққа біршама реформа жасалған екен. Сол жылдары Экологиялық кодекс талаптарына сәйкес жұмыс істеп тұрған өндірушілердің кеңейтілген жауапкершілігі механизмі қазір күшін жойған.
«Сондықтан мәселелерді шешу үшін бірінші кезекте өндірушілердің кеңейтілген жауапкершілігі механизмінің Экологиялық кодекс талаптарына сәйкес жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек. 2020-2021 жылдары ЭКО қолдау жобасының арқасында бір жылдың ішінде қаптама қалдықтарды жинау 6 пайызға дейін өскен еді. Бірақ бұл реформа ары қарай жалғаспады да, экологияның құлдырауына әкелді», – дейді маман.
Оның айтуынша, Үкімет қалдықтарды жинау, тасымалдау және қайта өңдеу технологияларын енгізу, қалдықтарды қайта өңдеу зауыттарын салу, ұйымдардың материалдық-техникалық базасын жетілдіру жөніндегі жобаларға бөлетін қаржысын «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ арқылы несиеге беруге болмайды.
«Енді 37 зауыт саламыз деп жатыр. Еліміздің полигондарында түзіліп жатқан қалдықтарды өңдеу үшін зауыттар керек. Мысалға, Астана қаласының өзінде тәулігіне 1 150 тонна тұрмыстық қатты қалдық түзілетін болса, соның 60 пайызға жуығы – тамақ қалдықтары. Экологиялық кодекске сәйкес, қаптамаға және тамақ қалдықтарына ултиалым жоқ. Ол болуы да мүмкін емес, сондықтан жиналып жатқан тамақ қалдықтарын өңдеуді халықтың ай сайын төлеп отырған тариф есебінен қолға алу қажет немесе инвесторларды шақыру керек. Ал қазіргі «Жасыл даму» АҚ-ның Үкімет арқылы өткізген бастамасы, яғни қалдық өңдейтін, сұрыптайтын, жинайтын компанияларға ултисбор ақшасын 3 пайыз кредит ретінде береміз деп жатқаны экологиялық кодекстің талаптарына сай емес. Бұл – заңсыз шешім. Сондықтан біз «шешім күшін жоюы керек» деп құзыретті органдарға шағымдарымызды жібердік», – деді Лаура Маликова.
Зауыттар салынса, экология тазарады
Айтқандай, елімізде 37 зауыт іске қосылатын болса, полигондарда үйліп жатқан қоқыстардан тазарармыз. Экология және табиғи ресурстар министрлігінің баспасөз қызметінің мәліметінше, салынуға тиіс қоқыс зауыттары еліміздің барлық өңірін қамтымақ. Биылдың өзінде Қызылорда мен Алматы облысында екі зауытты іске қосу жоспарланып отырса, 2027 жылға дейін бөлінген қаржы толық игеріліп, зауыттар салынып бітеді.
Алайда өңірлерде қоқыс зауыттарын салуға кейбір ауыл тұрғындары тарапынан қарсылық туындап жатқанын да айтуымыз керек. Мәселен, Ақмола облысы Аршалы ауданы Елтоқ ауылы маңайына қоқыс өңдеу зауыты салынады деген сыбыс шыққалы бері, жергілікті тұрғындардан маза қашқан.
«Халық арасында егер зауыт салынатын болса, сасық иіс жайылып, ауаны ластайды деп алаңдаушылар көп. Онысыз да экологиялық ахуал күрделі болып тұрғанда, қоқыстың исін жұтып, тұншыққымыз келмейді. Тіпті болмаса, ауылдан көшеміз бе? деп қамданып, буынып-түйініп жатқандардың да қарасы байқалып қалады. Ауылдың тұсына қоқыс зауытының салынуына ауыл тұрғындары 100 пайыз қарсымыз. Барлығымыз түгел қарсылық хатын жазып, қол қоюға дайынбыз», – деп атын айтпауды өтінген Елтоқ ауылының тұрғыны жерлестерінің өтінішін арқалап, хабарласқан еді.
Біз өз тарапымыздан Экология және табиғи ресурстар министрлігіне халықтың арыз-талабын жеткіздік. Министрліктің баспасөз қызметі: «Ақмола облысы әкімдігінің ақпаратына сәйкес, Ақмола облысы Аршалы ауданы Елтоқ ауылында қалдықтарды сұрыптау кешенін салу бойынша жұмыстар жоспарлануда. Қазір осы кешенді салуға жер учаскесін бөлу бойынша және тиісті мемлекеттік органдармен құрылысты келісуге қатысты жұмыстар атқарылуда», – деп жауап берді. Сондай-ақ министрліктің хабарламасында «халыққа түсіндіру жұмыстары жүргізілетіні және салынатын зауыттың экологиялық қауіпсіздігі жан-жақты қарастырылатыны» туралы жазылыпты.
Ал эколог-маман Лаура Маликованың айтуынша, халықтың денсаулығын сақтау мақсатында Денсаулық сақтау министрлігінің тарапынан қабылданған санитарлық қорғау аймағы туралы бұйрық бар. Сол бұйрықта әр зауыттың және мұндай объектілердің елді мекеннен, тұрғын үйлерден қандай қашықтықта орналасуы керектігі көрсетілген. Экологиялық кодекске сәйкес, категорияның санитарлық-қорғау аймағы 1 000 метрден кем болмауы керек.
«Егер санитарлық талаптарды сақтаса, ол жерде проблема болмауы керек. Ал фильтрлерге қатысты мәселе заң тұрғысында жаңа Экологиялық кодекс аясында шешілген. Тәжірибешіл экологтер қауымдастығы негізінде 2018-2021 жылдары жұмыс тобының белсенді мүшесі болдық. 35-ке жуық норманың авторымыз. Кодекске сәйкес, еліміз дамыған 30 елдің тәжірибесіне сүйене отырып, 2025 жылдан бастап үлкен алпауыт компанияларға міндетті түрде жасыл технологиялар енгізу міндетін жүктеу арқылы ауаны және суды ластаушы қалдықтар деңгейін азайту көзделген. Қалдық жинаушы, өңдеуші компаниялар GPS навигаторын орнатуы керек. Бұл нормалардың жүзеге асуын экология департтаменттері, Экология министрлігі, Экология комитеті қамтамасыз етіп, қарауы керек», – деді маман.
Қысқасы, қоқыс өңдеу ісінде бетбұрыс болатынға ұқсайды. Дегенмен «үйдегі ойды сауда бұзады» деген де бар...
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ