Ұлттық статистика бюросы жақында жаңа деректер ұсынды: былтыр 120,8 мың неке тіркелген, 2022 жылмен салыстырғанда 5,9%-ға аз. Жалпы коэффициент – мың адамға шаққанда 6,07. Өңірлер арасында былтыр астаналықтар көп некелескен (7,46), ал ең төменгі көрсеткіш Түркістан облысына тиесілі (5,55). Алғаш рет некеге тұрғандардың орташа жасы ерлер үшін 27,8 жас, әйелдер үшін 25,2 жас болды. Тіркелген некелердің 82,3% моноэтникалық, яғни бір ұлт арасындағы жұптардың отасуы, ал қалған 17,7% – этносаралық. Ал ажырасу статистикасына көз жүгіртетін болсақ, олардың саны 2022 жылмен салыстырғанда 9,6%-ға азайып, 40,2 мыңды құрады. Қалада 29,4 мың жұп (73,1%), ауылды жерлерде 10,8 мың отбасы (26,9%) некесін бұзған. Жалпы коэффициент – мың адамға шаққанда 2,02. Ажырасудың ең жоғары деңгейі ШҚО-да (3,14), ал ең төменгі көрсеткіш тағы Түркістан облысына (0,89) тиесілі. Осылайша, 2023 жылы мың некеден 333-і ажырасқан (2022 ж. – 347).
Сарапшылар еліміздегі ажырасудың негізгі себебі деп туыстарының араға түсуін (61%), моральдық шектеулердің болмауын (41%), ажырасу процесінің жеңіл болуын (25%) атап өтті. Сондай-ақ қазіргі замандағы қазақстандық әйелдер мен ерлерге сәйкес келмейтін қатал гендерлік рөлдердің сақталуы және некеге деген көзқарастың өзгеруі де проблемалардың қатарында. Отбасы институты өскелең ұрпақты тәрбиелеу және әлеуметтендіру процесінде негізгі жауапкершілікке ие және еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуында маңызды рөл атқарады дейтін болсақ, өкінішке қарай, ажырасу статистикасы да, себебі мен салдары да көңілде алаң тудырады.
Ажырасудың салдары...
Ажырасудың ең ауыр салдары – жалғызбасты отбасы және ондағы баланың жай-ахуалы. Қазақстандық қоғамдық даму институтының әлеуметтік зерттеуі толық емес отбасындағы көп проблеманы айқындап көрсетті. 2023 жылы жүргізілген зерттеуге сәйкес, елімізде жалғызбасты жанұялардың басым бөлігі ажырасудың салдарынан қалыптасады (73,3%), содан кейін тіркелмеген неке (13,3%), ата-анасының бірінің қайтыс болуы (6,7%) және «өзі үшін туғандар» (6,7%). Қоғамдық институттың зерттеуіне сүйенсек, жалғызбасты ата-ана материалдық-экономикалық проблемаға жиі ұшырайды: қаржы тапшылығы, тұрғын үй (тұрғын үй құны, жалдау құнының қымбаттығы, ипотека). Әдетте отбасы бұзылған кезде ресурстар күрт азаяды. Жалғызбасты ата-ана барлық шығынды: бала оқыту, өмір сүру, денсаулықты сақтау және басқа да барлық өмірлік қажеттілікті өзі көтеруге тиіс. Жалғызбасты жанұя толық отбасыларға қарағанда экономикалық жағынан осал, «Қазақстандық отбасылар-2022» ұлттық баяндама деректері бұл гипотезаны растайды. Онда жалғызбасты отбасы үшін экономикалық проблема 1-орында болса, толық жанұя үшін бұл мәселе 6-орында тұр.
Балалар психологі Жадыра Бекетованың айтуынша, отбасының экономикалық қиындығы балалардың эмоционалды жағдайына әсер етеді. «Ата-ана отбасы шығынын жабу үшін көбіне үстеме жұмыс алады, бұл балалармен қарым-қатынасқа кесірін тигізбей қоймайды. Ақша жетіспеушілігіне үнемі алаңдау ата-ананы қатты күйзеліске түсіреді, оны ашушаң, ұрысқақ, жылауық қылады. Бұл орайда баланың да уайымы күшейеді: өзіне деген сенімсіздік, адамдармен қарым-қатынастан қорқу, жалғыздық және денсаулыққа байланысты көптеген басқа мәселе. Ажырасқаннан кейінгі алғашқы бірнеше жыл ішінде балаларда екі ата-анасы бар құрдастарына қарағанда мазасыздық, агрессия, мектептегі қиындықтар және қоғамға жат қылық көрсету деңгейі жоғары болады. Балалар үшін ата-анасының болуы ғана емес, сонымен бірге бос уақытты дұрыс өткізуі маңызды», – дейді маман.
Қаржы мәселесімен қатар, жалғызбасты ата-ананың әлеуметтік-психологиялық проблемалары жиі кездеседі: балалармен қарым-қатынастың күрделілігі, психологиялық қолдаудың қажеттілігі, бір ата-анасы бар отбасыларға қатысты стигматизация және оны қабылдаудағы қате түсінік.
«Серіктес болмаған кезде ата-ана бала тәрбиесінде қиындыққа жиі тап болады. Жалғыздық, қолдаудың болмауы нәтижесінде оларда қоғамнан оқшаулану сезімі пайда болады, бұл әрине, психологиялық жағдайға теріс әсер етеді. Олар көбіне өз проблемасымен жалғыз қалғандай сезінеді. Сонымен қатар балаларды жалғыз тәрбиелеп отырған ата-аналар өзін кінәлі сезінумен өмір сүреді. Балаларын екі ата-анасы бар толық отбасында өсіре алмағаны үшін өздерін жиі айыптайды», – деп атап өтті психолог.
Қоғамның баласын жалғыз тәрбиелейтін жанұяға әділетсіз, айыптаумен және кемсітушілікпен қарауы.
Жалғызбасты отбасына көмек бар ма?
Институт сарапшыларының зерттеуінше, жалғызбасты отбасында экономикалық қиындықтар, балаға көңіл бөлу мен уақыттың жетіспеушілігі, баланың әлеуметтік бейімделуіне байланысты проблемасы бар. Бірақ қоғам мұндай жанұяның өте қамқор және сүйіспеншілікке толы, сенімді, табысты балаларды тәрбиелейтінін көбіне мойындағысы келмейді. Ұзақ уақыт бойы жалғызбасты отбасын әлеуметтің кемсітуі балалардың психологиялық және физикалық саулығының нашарлауына, сондай-ақ олардың әлеуметтік бейімделуіне және табысқа жетуіне кедергі келтіруі мүмкін.
«Жалғызілікті ата-ананы балаларын серіктессіз тәрбиелеуге қабілетсіз дегенге сүйене отырып, қоғам көбіне әділетсіз айыптайды. Әдетте ерлерге қарағанда әйелдер әлеуметтік стигматизацияға жиі ұшырайды. Қазіргі уақытта баласын жалғыз тәрбиелейтін ана көп. Олар қанша жерден табысты, тәуелсіз болса да, «тіркемесі бар», «ажырасқан» деген сияқты сөздерді жиі естиді. Жалғызбасты аналар көбіне әлеуметтік алалаушылықтың құрбаны», – дейді зерттеу авторлары.
Зерттеуге қатысқан алматылық респонденттің бірі баласын қоғамның теріс стереотипінен қорғауға тырысып, басқалардың айыптауынан қорқып, әріптестерін «некелімін» деп алдағанын айтқан.
Отбасы бұзылған сайын ол кейбір заң тұрғысындағы проблемаға тап болады, мысалы: жәрдемақы мен АӘК ресімдеудің күрделілігі, қамқоршылық, алимент, баламен қарым-қатынас жасау құқығы және т.б. Мұның бәрін әкімшілік-бюрократиялық сипаттағы мәселелердің жиынтығына жатқызуға болады. Жалғызбасты ата-ана баланың заңды құжаттарын рәсімдеуде де көп қиындыққа кездеседі. Мұндай істер бойынша сот бірнеше айға, тіпті жылға созылуы мүмкін. Бұл процесс үшін ата-ананың жұмыстан және басқа да үй міндетінен уақытын алып қана қоймай, көп қаражат жұмсауын талап етеді. Сондай-ақ бүкіл процесс барысы балада да, ата-анада да психологиялық проблемалар тудырады.
Қазақстандық қоғамдық даму институтының зерттеуінде жалғызбасты отбасылар тап болатын тағы да көптеген проблема көтерілген. Өкінішке қарай, елімізде ажырасудың себептерімен де, салдарымен де күресетін тиімді әрі жүйелі тетіктер керек. Мамандардың айтуынша, ажырасу статистикасының азаймай тұрғанын ескеріп, біз оның салдарын жеңілдетудің жолдарын қарастыру керегін ұсынады. Мәселен, Отбасын қолдау орталықтарын дамыту жалғызбасты ата-ананың көптеген психологиялық мәселесін шешуде тиімді болар еді.
«Қорғау Астана» қоры дағдарыс орталықтарын құрумен айналысады. Зерттеуге қатысқан ондағы мамандар ажырасқан ата-ана, алдымен өз күйзелісімен күресе алса ғана баламен жақсы қарым-қатынас орнататынын алға тартады: «Мұндай адамда (психологке жүгінген жалғыз ата-ананың) екінші отбасын құру мүмкіндігі жоғары, ал баланың психологиялық жағдайы жақсы болар еді».
Сондай-ақ дамыған елдердің тәжірибесі мемлекеттік құрылымдар мен үкіметтік емес ұйымдар қаржылық және әлеуметтік қолдау көрсету арқылы жалғызбасты отбасылардың өмірін едәуір жеңілдетуге болатынын көрсетеді. Бұл отбасыларға балаларды дұрыс тәрбиелеу мен оқытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жанұяның өмір сүру сапасын жақсартады. Жалғызбасты отбасылар санының өсуіне байланысты дамыған елдер ата-аналарға психологиялық және білім алуға қолдау көрсету, коммуналдық төлемдер үшін бонустар, сондай-ақ тұрғын үй алуға көмек көрсете отырып, арнайы бағдарламалар мен жәрдемақылар арқылы осындай отбасыларды қолдауға көп назар аударады. Ал елімізде ажырасқан көпбалалы ата-ана ғана ай сайын әлеуметтік жәрдемақымен қамтамасыз етілген, сондықтан олар жұмыс істемеуі мүмкін. Жалғызбасты ата-анаға мұндай әлеуметтік көмек жоқ, тіпті бала тәрбиесі мен жұмыс бабын қатар алып жүргендер үшін тіптен еңбек режимі реттелмеген. Ал жалғызбасты әкелер мемлекеттің үй кезегіне де тұра алмайды, бес және одан көп баланы жалғыз тәрбиелеп отырғаны үшін ерте зейнетке де (бұл санаттағы әйелдер 53 жастан зейнетке шығады) шыға алмайды екен. Тіпті, ҚР заңнамалық актілеріне «көпбалалы әке» ұғымын енгізу биыл ұсынылыпты.
Айдана НҰРМҰХАН