7 мамыр – Отан қорғаушы күні қарсаңында да талай сарбаз бен офицер көктемгі тасқынның зардабын жою жұмыстарында жүр. Бейбіт күнде де, майданда да қалың елдің тірегі, сенері болатын армияның жетістігі де, шешілуге тиіс мәселелері де аз емес. Қазақ армиясы заман талабына сай жабдықталып та жатыр, алға қойған биік мақсаттарымыз да бар. Дегенмен көкейдегі сауалдарға кәсіби офицерлердің жауап бергені дұрыс. Осы жайтты ескеріп, Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары – Қарулы Күштер Бас штабының бастығы, генерал-лейтенант Сұлтан Қамалетдиновке бірер сұрағымызды қойып, сұхбаттасқан едік.
– Сұлтан Бүркітбайұлы, кеше ғана Қазақстан президенті – Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Сізді І дәрежелі «Даңқ» орденімен марапаттады. Құтты болсын!
– Рақмет!
– Енді тікелей сауалдарымызға көшейік, Қазақстан Қарулы Күштерінің сарбаздары биылғы су тасқыны кезінде аянбай еңбек етіп жатыр. Адамдарды құтқару мен бөгет салу жұмыстарына қанша жауынгер, техника тартылды?
– 27 наурыз бен 30 сәуір аралығында су тасқынына қарсы күреске Қарулы Күштерден 6 163 адам, 255 автокөлік техникасы, армиялық авиацияның 12 тікұшағы, әскери-көліктік авиацияның 5 ұшағы, 3 ұшқышсыз ұшу аппараты жұмылдырылды.
Жағалауды нығайту жұмыстарын жүргізген негізгі жеке құрам Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарында және жергілікті ауқымдағы төтенше жағдай жарияланған Ұлытау облыстарына тартылды.
Іс-шараларға Десанттық-шабуылдау әскерлерінің, «Батыс», «Оңтүстік», «Астана» өңірлік қолбасшылықтарының әскери бөлімдері, арнайы операциялар күштерінің бөлімшелері, Құрлық әскерлерінің тікелей бағынысты бөлімдері, аумақтық қорғаныс бригадалары, Әуе қорғанысы күштерінің әскери институты, сондай-ақ әскери жиындарға шақырылған контингент жұмылдырылды.
Жағалауды нығайту жұмыстарынан бөлек, әскери қызметшілер Әуе қорғанысы күштерінің экипаждарымен халықты эвакуациялауға, гуманитарлық жүктерді жеткізуге тартылды. Барлығы 591 ұшу жасалды, ұшу 576 сағат 7 минутты құрады, 3 475 адам эвакуацияланып, 1 996 адам, 235 471 келі жүк тасымалданды.
Экипаждар су тасқынының алғашқы күндерінен бастап Қостанай және Ақтөбе облыстарының аумағында жұмыс істеді. Ми-171 және МИ-17 тікұшақтарымен Арқалық қаласына Амангелді, Жангелдин аудандарының қыстақтарынан тұрғындарды эвакуациялау жүргізілді. Ми-8 экипаждары БҚО Қаратөбе ауданы мен Ақтөбе облысы Ойыл ауданының тұрғындарын эвакуациялады. С-295 борттарымен Алматы қаласынан ТЖМ жеке құрамын Орал қаласына тасымалдау, сондай-ақ БҚО, СҚО және Атырау облыстарына гуманитарлық жүктерді жеткізу ұйымдастырылды.
6 сәуірден бастап 58012 әскери бөлімінің понтон-көпір батальонының 13 адамнан тұратын жеке құрамы Ақтөбе облысының Ойыл кентінде жұмыс істеді. Әскери қызметшілер понтон-көпір өткелін ұйымдастырды. Оның көмегімен 2000-ға жуық адам және 150 тонна азық-түлік пен гуманитарлық көмек, 300 көлік тасымалданды. 18 сәуірден бастап жеке құрам 366 бірлік ауыл шаруашылығы техникасын тасымалдау үшін Ақмола облысының Қима елді мекеніне ауыстырылды.
Бұдан басқа, Жайық өзенінің арнасын тереңдету жұмыстарын жүргізу үшін, сондай-ақ Құлсары қаласының маңындағы жасанды бөгеттерді жою үшін «Батыс» өңірлік қолбасшылығының инженерлік-саперлік бөлімшелерінің күшімен 15 жарылыс жүргізілді. Сондай-ақ Ақмола облысының Жарма және Есіл ауданында елді мекендеріне электр энергиясымен қамтамасыз ету мақсатында 7 бірлік электр стансасы бөлінді. Тапсырмаларды орындау басталғаннан бері жалпы ауданы 484,462 га, 50 нысан дезинфекцияланды. Дезинфекциялық препараттардың шығыны – 540,3 келі.
Ақтөбе облысының Қобда кентінде 22534 әскери бөлімінің 50 әскери қызметшісі жануарларды жерлеу орындарын, Лиман көлінің жағалау аумағын, Қобда өзенінің жағалауын және Жарық ауылында су басу учаскелерін дезинфекциялады. Ойыл ауылының мал қорымына, фермаға, су басу учаскелеріне дезинфекция жүргізілді. Саралжын ауылдық округінде, Қобда және Ойыл кентінде шаруа қожалықтарын дезинфекциялау жүргізілуде.
Су тасқынына қарсы іс-шараларға қатысқан жеке құрамнан басқа, Қазақстан Қарулы Күштеріне медициналық қамтамасыз ету үшін 45 адам жұмылдырылды. Олар – эпидемиологтер, орта буындағы медициналық қызметкерлер, санитарлық нұсқаушылар.
Білікті медициналық көмек көрсету үшін төрт әскери-медициналық бөлімнен және мекемелерден медициналық бригадалар бөлінді (Тараз қаласы Гвардейск гарнизоны, Ақтөбе қаласының әскери госпитальдері). Су тасқынына қарсы іс-шаралар басталғаннан бері 404 адам медициналық көмекке жүгінді. Медициналық бригадалар дәрілік заттармен және медициналық құралдармен толық қамтамасыз етілген.
Қазақстан Қарулы күштері санитариялық-эпидемиологиялық орталығының мамандары су тасқынына қарсы іс-шараларға тартылған жеке құрамды орналастыруды, тамақтандыруды, сумен жабдықтауды және монша-кір жуу қызметін бақылау жөніндегі жұмысты ұйымдастырды. Жергілікті денсаулық сақтау органдарымен өзара іс-қимыл ұйымдастырылды.
– Төтенше жағдай кезінде аумақтық қорғаныс күштерінің де жұмылдырылғанын білеміз. Аумақтық қорғаныс жүйесін жетілдіруге бағытталған заңнаманы жетілдіру жоспары да бар. Бастама қандай деңгейде?
– Үкімет қаулысымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылға арналған заң жобалау жұмыстарының жоспарына «Қазақстан Республикасының аумақтық қорғанысы туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне аумақтық қорғаныс мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобаларын әзірлеу үшін толықтырулар енгізілді. Аталған заң жобалары тиісті тәртіпте Президент Әкімшілігімен, Үкімет Аппаратымен және мүдделі мемлекеттік органдармен келісілді. 2023 жылғы 29 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен заң жобалары Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілді.
Биылғы жылдың ақпан айында аталған заң жобалары Парламент Мәжілісінің комитеттерінде қаралды. Қазіргі уақытта заң жобасын қарау жөніндегі Мәжілістің жұмыс тобы жұмыс тобын жалғастыруда. Биылғы жылдың 18 наурызынан бастап жұмыс тобы 11 отырыс өткізді.
– Қазақстан сарбаздары алғаш рет БҰҰ бітімгерлік күштері аясында жеке мандатпен Голан жоталарына аттанды. Ондағы күштеріміз қалай қызмет етіп жатыр?
– БҰҰ-ның шақыруына сәйкес, биылғы наурыз айында Қазақстанның алғашқы дербес ұлттық бітімгерлік контингенті өзінің әскери техникасымен, қару-жарағымен және мүлкімен резерв ротасы ретінде «БҰҰ-ның Голан биіктіктеріндегі бөлінуді қадағалау жөніндегі күштері» миссиясына кіріскені белгілі. Контингент құрамындағы 139 әскери қызметшінің арасында 7 әйел миссияға қатысады. Оның ішінде 2 атқыш-санитар, 1 мерген, 2 аспаз және 2 медицина қызметкері бар. Қазір қазақстандық бітімгерлер Голан жоталарындағы дербес миссияны орындауға кірісті.
Голан биіктіктерінде «Біріккен Ұлттар Ұйымының бөлінуді бақылау күштері» миссиясының құрамында қызмет ететін ұлттық бітімгерлік контингенті БҰҰ миссиясының мандатына сәйкес қарсылас тараптар арасында атысты тоқтату режимін сақтау міндеттерін орындайды. Миссия қолбасшысының резервтік ротасы бола отырып, контингент миссияның жауапкершілік аймағында патрульдеу, жол тосқауылдарын күзету және күшейту, жарылғыш заттарды минадан тазарту міндеттерді орындайтын болады.
Қазір бітімгерілік ротаның жеке құрамы миссия штабы орналасқан Фауар базасында орналасқан. Қазақстандық бітімгерлер қойылған міндеттерді тиімді орындау үшін барлық қажетті нәрселермен қамтамасыз етіледі.
– Президент, Жоғарғы Бас қолбасшы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес, арнаулы операциялар күштері жасақталғанын білеміз. Олардың жарақтандырылуы мен дайындығы қандай деңгейде? Мұндай құрылымдардың Қарулы Күштердегі үлесі көбейе ме?
– Арнайы операциялар күштері елдің қорғаныс қабілеті мен әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету аясында, оның ішінде антитеррорлық операцияларға және заңсыз қаруланған құрылымдарға қарсы іс-қимыл жасауға қатысу арқылы арнайы міндеттерді шешуге арналған. Арнайы жасақ бөлімдерін жан-жақты дамыту ісі тың қарқынмен жалғасуда.
– Соңғы үш жылда армиядан 17 мың қызметші кеткенін айтқаныңыз бар еді. Олардың арасында 4 мыңнан астам офицер бар деседі. Білікті кадрлардың әскери қызметтен кетуін азайту бағытында не істеліп жатыр?
– 2020-2023 жылдар аралығында Карулы Күштерден 17 065 әскери қызметші (4 301 офицер және келісімшарт бойынша 12 764 әскери қызметші) босатылды. Алайда осы кезеңде Қарулы Күштер қатары 14 311 (4 414 офицер және 9 897 келісімшарт бойынша әскери қызметші) әскери қызметшімен толықты. Әскери қызметшілерді запасқа шығару және армияны әскери қызметшілермен қамтамасыз ету табиғи процесс саналады. Жұмыстан шығарудың негізгі себептері ретінде шекті жасқа жету, келісімшарттың аяқталуы, денсаулық жағдайы, ұйымдық-штаттық іс-шаралар бойынша зейнетке шығу және басқаларды айтуға болады.
Әйтсе де, Қорғаныс министрлігі басшылығының қабылдаған шаралары 2023 жылы 400-ге жуық адамды жұмыстан шығару мен әскери қызметке қабылдау арасында оң балансқа қол жеткізуге мүмкіндік берді. Жалпы, соңғы 10 жылда Қарулы Күштердің әскери қызметшілерін жасақтау мен жұмыстан шығару мәселелерінің жай-күйін талдау жеке құрам санын ұлғайту пайдасына шешілгенін көрсетеді. Қазіргі уақытта Қорғаныс министрлігі әскери қызметшілердің мәртебесі мен әлеуметтік әл-ауқатын арттыру шараларын қабылдауда. Әскери қызметшілердің лауазымдық жалақыларын көтеру, зейнетақымен қамсыздандырудың кейбір мәселелері, сондай-ақ зейнетақы төлемдерін алушылардың зейнетақы жинақтарының қалдықтарын қандай да бір шектеусіз пайдалануға құқық беру, еңбекақының жаңа жүйесіне көшу мәселесі пысықталуда.
– «Айбын» орденіне Бауыржан Момышұлының, Сағадат Нұрмағамбетовтың, Рақымжан Қошқарбаевтың есімінің берілуі оларға құрмет қана емес, патриоттық тәрбие элементі болса керек. Бірақ өз басым патриоттық тәрбиені әскердің ғана шаруасы деп есептемеймін. Сіздің ойыңызша патриот деген кім?
– Патриотизм ұғымының ауқымы кең. Бұл – біріншіден, өз еліңе деген сүйіспеншілік, Отанға деген ерекше эмоционалдық әрі мақтаныш сезімі. Бұл – өзіңнің туып-өскен, балалық шағың өткен туған жеріңнің алдындағы азаматтық борышың мен перзенттік парызың. Патриотизмге «құрмет» сөзінің синонимі деп қарауға болады. Бұл дегеніміз – өзінің туған халқын, ана тілін, салт-дәстүрін, елінің азаматтарын құрметтей білу. Патриоты бар ел – берекелі ел.
Патриотизм – Отаныңның жетістіктері мен мәдениетіне марқайып, оның ұлттық ерекшеліктерін сақтауға, туған жерің мен өз халқыңның мүдделерін қорғауға ұмтылу. Патриотизм – сүйіспеншілік және Отан деген екі ұғымнан тұрады. Әйтсе де, әр адамның Отанға деген сүйіспеншілігі, Отан туралы түсінігі әрқилы. Сол себепті бүгінде әртүрлі типтегі және даму деңгейіндегі патриоттарды анықтауда таңғаларлық ештеңе жоқ. Отанды өзі үшін сүйетіндер де, Отан үшін өзін құрбан ететіндер де бар. Алайда отбасыңды, бала-шағаңды, достарыңды, жақындарыңды сүймей, Отанды сүю мүмкін емес. Сол себепті патриотизм тақырыбы пікірталасқа толы.
Бұл тақырып – Қорғаныс министрлігі қызметінің басты бағыттарының бірі. Патриотизм, Отанға деген сүйіспеншілік әскери мәселелермен ғана шектелмейді. Жоғарыда айтқанымдай, бейбіт уақытта бұл – адамның өз Отанын гүлдендіруге, білім алуға, жұмыс істеуге, өз елінің дамуына қосқан үлесі. Сол себепті бұл тек армияның ғана емес, бүкіл қазақстандық қоғамның ісі және бұл жұмысты балабақшадан, мектеп қабырғасынан бастап жүргізу қажет.
Біз бұл жерде ел Президентінің: «Мемлекет тұтастығын сақтаудың бірден-бір кепілі – патриоттық сезім. Отанға деген сүйіспеншіліктен, Отанға қызмет етуден артық құнды ұғым жоқ. Патриот болу – алаңға шығып ұрандату емес, қажырлы еңбек ету» деген сөзін есімізден шығармауымыз керек.
– КСРО кезінде әскери бөлімдерге «гвардиялық» немесе «бәлен орден иегері» дегендей атақ беру арқылы даңқын асыруға тырысқан идеология болушы еді. Мұндай амалдар қазіргі заманда қажет пе?
– Қазақстан Қарулы Күштерінде қазақ батырларының, Кеңес Одағы Батырларының, Халық қаһармандарының және басқа атақты адамдардың құрметіне әскери бөлімдер мен мекемелерге құрметті атаулар беру тұрақты түрде жүргізіліп келеді. Өз кезегінде, бұл ел азаматтарын әскери-патриоттыққа тәрбиелеу жүйесінің маңызды элементі болып табылады.
Әскери бөлімдер мен мекемелерге атау беру аса көрнекті қоғам қайраткерлерін, Кеңес Одағының Батырларын, Халық қаһармандарын және Қазақстан Республикасы мен әлемдік қоғамдастық алдында еңбегі бар басқа да адамдарды мәңгі есте қалдыру мақсатында, қайтыс болғаннан кейін, бірақ олар қайтыс болған күннен бастап бес жыл өткен соң мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, әскери ұжымдардың және азаматтардың өтініштері бойынша жүргізілуі мүмкін. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде бірқатар әскери бөлім мен мекемеге танымал адамдардың есімдері берілді.
Бұдан бұрын, 2021-2022 жылдары Қорғаныс министрлігінің Тәрбие және идеологиялық жұмыстар департаменті тағы да бірнеше әскери бөлім мен мекемеге атау беру бойынша жұмыстар жүргізген болатын. Алайда тарихи тұлғалардың тізбесінде олардың есімдері болмауына байланысты оң шешім қабылданған жоқ.
2024 жылғы 24 қаңтарда Мәдениет және ақпарат министрлігінен Республикалық ономастикалық комиссия бекіткен Тарихи тұлғалар тізбесі алынды. Тізімдегі 697 тарихи есімнен ҚР ҚК әскери бөлімдері мен мекемелеріне атау үшін барынша үйлесетін 33 есім іріктеліп алынды.
– Былтыр Қарулы Күштер сапынан бірқатар ескірген техникалар шығарылған еді. 117 ұшақ бөлшектелетінін естігенде қоғамда алаңдаушылық болғанын байқағанбыз. Әскери техникамызды жаңғырту қандай деңгейде? Ел-жұрттың алаң көңілін қалай тыныштандырамыз?
– Бұл ұшақтар өткен ғасырдың 70-80 жылдарында шығарылған. Әскери техника пайдалану ресурсының белгіленген шегіне дейін Қарулы Күштерде пайдалануда болады. Кейін ол сақтауға шығарылады. Қорғаныс министрлігі ұшақтарды күрделі жөндеуден өткізуге және жаңғыртуға тиісті шаралар қабылдады. Бірақ бұл іс-шаралардың қымбатқа түсіп, экономикалық тұрғыдан тиімді болмауына байланысты бұл мәселе күн тәртібінен алынып тасталды. Қолданыстағы заңнамаға және қару-жарақ пен әскери техниканы кәдеге жарату ережелеріне сәйкес, бұл ұшақтар пайдаланылмайтын әскери мүлік болып танылды. Олардың тізімі дайындалып, уәкілетті орган саналатын Өнеркәсіп және құрылыс министрлігіне берілді. Сонымен бірге 2023 жылғы 5 сәуірде пайдаланылмайтын мүлікті бөлу жөніндегі комиссияның отырысында «Қазақстан инжиниринг «ҰК» АҚ-ның пайдаланылмайтын мүлкін (жоғарыда көрсетілген авиациялық техника) «Қазспецэкспорт» РМК уәкілетті ұйымы кәдеге жарату арқылы оны жою шартымен сатуға беру мәселесі мақұлданды. Бұл техникалар басқа елдерге сатылмайды.
Қарулы Күштерде пайдаланылмаған техниканы есептен шығарудан және кәдеге жаратудан бөлек, Әскери-әуе күштерін оқу-жауынгерлік міндеттерді орындауға мүмкіндік беретін заманауи тікұшақтармен, жауынгерлермен және әскери-көлік ұшақтарымен жоспарлы жарақтандыру жүргізілуде.
– Әскери ынтымақтастықта да көпвекторлы бағыт ұстанатынымыз байқалады. Ресеймен де, Қытаймен де, АҚШ-пен де әскери салада біршама байланысымыз бар. Түрлі әскери доктринасы бар, сан қырлы әскери амал-айла мен техника қолданатын елдердің тәжірибесі бізге не береді? Өзімізге тән, еліміздің ерекшеліктеріне сәйкес келетін тактика, оперативті амалдар ойлап табуға мүмкіндік бере ме?
– Халықаралық ынтымақтастық аясындағы жұмыстардың бәрі Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері даму басымдықтарын іске асыруға бағытталған. Бұл – жедел және жауынгерлік даярлықты ұйымдастырудағы, әскерлер топтарын жоспарлау мен қолданудағы, әскерлерді басқарудағы озық тәжірибені зерделеу. Көпұлтты штабта жұмыс істеудің практикалық дағдыларын алу, дағдарыс жағдайларын шешуде басқа елдердің тәжірибесін пайдалану, бірлескен жоспарлау тәртібін, ұжымдық күштер құрамындағы біздің әскерлердің рөлі мен орнын нақтылау. Сонымен қатар қазіргі жағдайда жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізу әдістері мен тәсілдерін Қазақстан Қарулы Күштерінде қолдану үшін талдау, жауынгерлік даярлық дағдыларын жетілдіру.
2024 жылы Халықаралық әскери ынтымақтастық мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ұлттық мүдделерін қорғау, сондай-ақ халықаралық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттермен өзара іс-қимылды нығайту үшін жағдайлар жасау мақсатында жалғастырылатын болады.
– Әскери ғылым қалай дамып жатыр? Ғалым-офицерлеріміздің үлесі қандай?
– 2023 жылғы 5 мамырда өткен Бүкілармия кеңесте Қазақстан Республикасының Президенті – Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы әскери білім беру жүйесін одан әрі дамыту, сондай-ақ әскери оқу орындарын әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, қазіргі заманғы талаптарды ескере отырып, оқу бағдарламаларын жетілдіру жөніндегі шаралар қабылдау туралы тапсырма берді. Осыған байланысты, Қорғаныс министрлігі Қарулы Күштердің әскери білімі мен ғылымын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын әзірледі.
Қорғаныс министрлігінде ғылыми-зерттеу және өнертапқыштық қызметпен Ұлттық қорғаныс университетінің, Құрлық әскерлері әскери институтының, Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институтының, Әуе қорғанысы күштері әскери институтының және «Әскери-стратегиялық зерттеулер орталығы» АҚ-ның ғылыми қызметкерлері айналысады. Оның ішінде қазіргі уақытта 111 ғалым: 10 ғылым докторы, 53 философия докторы (PhD) және 48 ғылым кандидаты бар.
2018-2023 жылдар аралығында Қорғаныс министрлігі әскери оқу орындары гранттық қаржыландыру шеңберінде 19 ғылыми жобаны, бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру бойынша 4 ғылыми бағдарламаны, конкурстық рәсімдерден тыс бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру аясында 1 ғылыми-техникалық бағдарламаны және консалтингтік қызметтер шеңберінде 1 ғылыми жобаны іске асырды. Ғылыми жобаларды іске асыру қорытындысы бойынша, әскери оқу орындары зияткерлік меншік құқығы туралы патенттер мен куәліктер иеленді.
Ұлттық қорғаныс университетінің технопаркінде геоақпараттық өнімнің жаңа түрлерінің прототиптерін тәжірибелік өндіру учаскесі (голографиялық және басқа негіздердегі карталар, сондай-ақ рельефтің цифрлық матрицасы негізінде жергілікті жердің аналогтық 3D макеттері) орналастырылған. Онда робототехника және ұшқышсыз авиация саласында зерттеулермен айналысатын 2 зертхана жұмыс істейді. 2023-2024 жылдар ішінде оқу полигондарында «Шағала-М» ҰҰА демонстрациялық ұшулары, тәжірибелік-әскери сынақтары, ұшу аппаратының пайдалану және тактикалық-техникалық сипаттамаларын тексеру жүргізілді.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Сұхбаттасқан
Амангелді ҚҰРМЕТҰЛЫ