Тұтастай суда қалған астық көктеп кетіп, өткізе алмаған шаруалар дабыл қаққан. Үкіметтің қаулысымен мемлекет астықты сатып алу жөнінде арнайы тапсырма бергенімен, мыңдаған тонна астығын қоқысқа төгуге мәжбүр болған шаруалардың бұл көмек жыртығын жамай қойған жоқ. Көктемгі егіс науқаны теріскей аймақ үшін де басталып кетті. Алайда жығылғанға жұдырық болғандай, елдің басты астықты аймақтарында су тасып, диқан қауым миллиондаған шығынға батқан. Өкініштісі сол – Ауыл шаруашылығы министрлігі су тасқынынан зардап шеккендерге өтемақы төлеу мәселесін әлі күнге дейін шеше алмай отыр.
Қырманға тасып, қамбада кептіріп әуре-сарсаңға түскенімен бар астығы көгеріп кеткен шаруалар тұқымсыз қаламыз ба деп сары уайымға батқан. Расында да, шаш етектен шығын шеккен диқан қауымның басым көпшілігінде жерге себер түйір тұқымы да қалмаған. Сол қысылтаяң шақта Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзі көңілі алаң болған шаруаларға зор демеу болған еді.
«Көктемгі егіс науқанына және күзгі жиын-терімге жеңілдікпен берілетін несиені 1,5 триллион теңгеге дейін арттыру керек. Ал инвестициялық жобаларға бөлінетін жеңілдетілген несиені 800 миллиард теңгеге жеткізу қажет. Жеңілдікпен лизинг беруге жыл сайын кемінде 450 миллиард теңге бөлінуге тиіс. Сонда әр жыл сайын ауыл шаруашылығы техникасының 10 пайызы жаңарып отырады. Бұл шаралар ауыл шаруашылығының жалпы өнімін 2 есе арттыруға жол ашады», – деген еді Мемлекет басшысы.
Дегенмен қыс бойы астығын қолайлы бағаға өткізе алмай сапасы төмендеп, салы суға кеткен шаруалардың басым көпшілігі көктемгі су тасқынынан кейін тағы да ойсырай шығынға батты.
Қарғын судан қолда барынан айырылып, дүние-мүлкі мен ырыс-берекесінен айырылған өңірдің бірі – Ақмола облысы. Қазір жағдай аса күрделі. Өзен-көлдерден жайылып, жан-жағын топан су жайлағанының салдарынан Көкшетау қаласы мен Атбасар, Бұланды, Жарқайың, Есіл және Астрахан аудандарында төтенше жағдай жарияланған. Бұдан бөлек, төтенше жағдай жарияланбағанымен топан су Целиноград, Сандықтау, Қосшы, Зеренді және Ерейментау аудандарында бірқатар елдімекен тұрғындарын әбігерге салған. Келтірілген шығын көлемі көп. Қолда бар себетін тұқымы, керек-жарақтары, техникасы түгелдей қызыл судың астында қалған диқандар қайтерін білмей дағдарған күйде отыр. Көпшілігі әбден несиеге батқан. Атбасар ауданына қарасты Ақан Құрманов ауылындағы шағын шаруа қожалығының иесі Вадим Кузнецов те топан судан үлкен көлемде шығынға батқандардың бірі.
«Мен 35 жылдан бері осында тұрамын. Бірақ бұрын-соңды тасқын су мұндай көлемде болған жоқ. Су үйдің ішіне кірген жоқ. Дегенмен үйдің ауласы, қоймам, тұтас техникаларымның бәрі су астында қалды. Әсіресе, жерде тұрған Камаз көлігі мен Т-4 тракторымның моторы толықтай суда қалып, жарамсыз күйге түсті. Өзім шағын 92 гектар алқапқа, күйеу баламның 136 гектар жеріне егін себемін. Бірақ биылғы жылы әлі тұқым алған жоқпын. Былтырғы жылғы астығымның бәрі тұқым қылып себуге жарамсыз. Алған өнімімнің бәрі де кластан тыс астық болды. Жақсы тұқымның құны да аспандап кетті. Қазір 200-250 мың теңгеге дейін жетіп тұр. Жанармай мәселесі де қиын. Су тасқынына байланысты шығынды өтеп бере ме деген үмітіміз бар. Бірақ бермесе тағы да несиеге батып, кіріп алмастан басқа амалымыз жоқ, – дейді Вадим Кузнецов.
Тұқым тапшылығының барын Ақмола облысының Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасы да мойындады. Ведомствоның мәліметінше, әсіресе шағын шаруа қожалықтарындағы жағдай аса күрделі. Былтырғы жылғы астығының басым бөлігі жарамсыз болып, несиеге шаш-етектен батқан шаруалар қазір тұқым алу үшін қаражат іздеп шарқ ұрып жүр. Биылғы жылы облыс диқандары 5,3 миллион гектарға егін екпек. Оның ішінде 400 мың гектар алқапқа майлы дақылдар себілмек. Кейінгі жылдары мал азығының жеткіліксіз болып жатқанынан осы салаға баса назар аудару қажетін уақыттың өзі айқындап берді. Әсіресе, биылғы қыс жем-шөп тапшылығынан тіске ілігер шөп таппай қалған малды ауылдардың жылқысы көтерем болып, көбі қырылып та қалды. Сондықтан биыл өңірдің 300 мың гектарға жуық егіс алқабына мал азығын егу жоспарланыпты. Мұнымен қоса, Астана қаласы азық-түлік белдеуіне кіретіндіктен өңірде 14 мың гектардан астам алқапқа картоп пен 2 мың гектарға көкөніс егу көзделген.
– Жалпы, облысқа қажетті тұқым көлемі – 536 мың тонна. Бүгінге дейін қажетті тұқымның 508 мың тоннасы, яки 95 пайызы әзір. Жетіспейтін тұқымды қазір іздестіріп жатырмыз. Өңірде бірнеше тұқым шаруашылықтары бар. Олардың қоймасында 30 мың тоннаға жуық сапалы тұқым қоры сақталған. Былтырғы жылы баға төмен болуы себепті сатылмай қалған бидайы да қоймасында үйілген күйі тұр. Мұнымен қоса, «Азық-түлік келісімшарт корпорациясы» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамында тұқым ретінде пайдалануға болатын үшінші класты 147 мың тонна бидай бар. Ол бидайды алу үшін қазір корпорациямен келісімшарт жасап жатырмыз. Оның әр тоннасының құны 150 мың теңге шамасында болуы мүмкін, – дейді Ақмола облысы Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасы басшысының орынбасары Еркеш Әленов.
Басқарма басшысы орынбасарының айтуынша, тұқыммен қатар шаруаны алаңдатарлық аса өзекті мәселенің бірі – жанармай. Облысқа биыл литрі 250 теңгеден жеңілдетілген бағамен 82,4 мың тонна дизель отыны бөлінбек. Бұл мәселемен 17 оператор айналысып жатыр.
– Бүгінге дейін 39 мың тонна жанармайдың ақысы келісімшарт бойынша төленсе 12 мың тоннасы шаруашылықтарға жеткізілді. Қаражаты болса шаруа қожалықтары көктемгі егіс науқаны үшін қажетті жанармайын сатып алуына болады, – деп толықтырды Еркеш Әленов.
Облыстың құзырлы басқармасы көктемгі егіске әзірліктің қалыпты жағдайда екенін айтып ақталғанымен, облыстық кәсіпкерлер палатасының мәліметі бірқатар шаруаның жағдайы аса мәз емесін көрсетіп отыр.
Облыстық кәсіпкерлік палатасына су тасқынынан зардап шегіп, дабыл қаққан ауыр жағдайынан хабардар еткен шаруалардың қоңырауы толастамаған. Жеке тұлғалардың су тасқынынан келген шығын көлемін өтеуді арнайы комиссия қарап, тұтас алгоритм іске қосылғанымен, ауыл шаруашылығымен айналысқан диқан үшін шығынды өтеу тәртібін Ауыл шаруашылығы министрлігі әлі анықтамаған. Қомақты қоры бар ірі шаруашылықтарға бұл аса ауыр салмақ болмағанымен, қаражаты аз шағын шаруа қожалықтары үшін өте күрделі мәселе. Облыстық кәсіпкерлер палатасы директорының орынбасары шаруаларды толғандырған бірнеше себепті атады.
– Су тасқынынан кейін шаруасы шатқаяқтап, түйткілді мәселелер туындаған шаруалар бар. Әсіресе, төтенше жағдай жарияланған аймақтарда жағдай аса күрделі. Негізінен, диқандардың басым бөлігі несиеге батқан әрі көктемгі егіске тұқым, жанармай сияқты қажеттіліктерді алу үшін қаржысының жоқтығы басты қиындық болып отыр. Шаруалардың басым бөлігі қолда барын айырбастап, яки қарызға алып, амалдап жатыр. Өңірде, әсіресе Атбасар, Бұланды, Астрахан, Целиноград және Есіл аудандарындағы шаруалардың жағдайы аса қиын. Су тасқынынан шығынға батқан шаруалар көктемгі егіске өтемақы алу жөнінде облыстық Кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасына жүгініп жатыр. Өкінішке қарай Ауыл шаруашылығы министрлігі өтемақы төлеу ережесін әлі күнге дейін бекіткен жоқ. Облыс аумағында бүгінге дейін біздің мәліметімізше, 14 ауылшаруашылық құрылымы су тасқынынан аса ауыр көлемде зардап шеккен, – дейді Ақмола облысы Кәсіпкерлер палатасы директорының орынбасары Гүлден Темірғалиқызы.
Көктемгі егістік науқанына кірісіп кетуге тұқым таппаған шаруалардың мәселесі шешімін таба ма? Бұл орайда комиссия дереу іске кірісіп, шаруалардың шығынын жабуға көмек болмаса, жағдай қиын болары сөзсіз. Сондықтан құзырлы министрліктер мен әкімдіктер диқан қауымының жағдайын ескеріп, тиісті шешімді жедел арада қабылдағаны жөн болар деген ойдамыз...
Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ,
Ақмола облысы