Шынында, бұл ұғымның мәні терең, маңызы зор. Дүниежүзілік банк тобы елімізге арнаған «Келер күнді құру: ұзақмерзімді өркендеуге бағытталған реформалар» атты таяудағы көлемді есебінде жасыл энергетикасыз Қазақстанның озық дамыған елге айналып, өркендеудің келесі сатысына көтеріле алмайтынын қадап айтты.
Міне, сондықтан бұл салаға Қазақстан Президентінің өзі баса назар аударып, әр мінберден мәселе көтеріп келеді. Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты соңғы Жолдауында «жасыл» қуат көздеріне жеке тоқталды.
– Біз «жасыл» экономиканы дамыту мәселесімен мықтап айналысуымыз керек. Болашақта бүкіл әлем таза энергетикаға көшеді. Халықаралық сарапшылардың мәліметінше, әлемдегі күрделі қаржы салымдарының үштен біріне жуығы жаңартылатын энергетика жобаларының еншісінде. Қазақстанда бұл бағытта көп жұмыс атқарылды. Жаңа Экология кодексі, Көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің 2060 жылға дейінгі стратегиясы қабылданды, – деді Мемлекет басшысы.
Оның айтуынша, республикада 2027 жылға қарай тағы 1,4 гигаваттық қуат көздері іске қосылады. Бұл бүкіл еліміздің энергетикалық теңгерімі құрылымының өзгеруіне әкеледі. Қуат өндіруден бастап оны таратуға дейінгі энергетика саласын басқару тәсілдерін жетілдіру қажет болады. Бұл – кейінге ысыруға болмайтын, қазіргі Үкімет атқаруға тиіс міндет.
Президенттің тапсырмасымен, Қазақстанда сутегіден қуат өндіру ісі дамытылмақ. Әйтпесе, Қазақстанда «сутегі» дегенде «сутегі бомбасы» ғана ойға оралуы мүмкін, шынында оның алапат қуатын бейбіт мақсатта пайдалануға болады.
Қуат көздерін кеңейту ісі энергетикалық машина жасау саласында технология трансфертін жүзеге асырып, жергілікті өндірісті дамытуға, аккумулятор өнеркәсібін құруға негіз болады. Теңгерімді қуат көздерін, энергияны шоғырландыру жүйелерін құру үшін тың шешімдер қабылдау қажет. Көміртегі бейтараптығына көшуді парниктік газ шығарындыларына арналған квотаны саудалау арқылы тездетуге болады. Үкімет пен бизнес өкілдері осы бағыттағы мүмкіндіктерді пайдалану мәселесімен шұғылдануы керек.
Жетекші экономикалар үшін «жасыл» қаржы тарту бедел ғана емес, өмірлік маңызды құралға айналды. Онсыз енді серпінді даму қиын. Өткен 7 жылда жер жүзінде «жасыл» облигацияларға 2,5 трлн доллардан астам қаражат жұмсалды. Осы қаражат дариясы Қазақстанның іргесінен тасқындай ағып жатыр. Қамдан, қол соз, қауғаңды сал! Осыған байланысты Президент аты бар, заты шамалы «Астана» халықаралық қаржы орталығына, ең құрығанда, өзіміздің аймақтың «жасыл» қаражат тартатын басты алаңына айналуды жүктеді.
Ең бастысы, Қазақ елі жасыл энергетика үшін қажетті барлық шикізат қорына бай. Байырғы замандарда ата-бабамыз осы Ұлы даланы қасық қаны қалғанша қорғай жүріп, кейінгі ұрпағына мирасқа қалдырғанда, соның қойнауындағы мол мұра ұлтымыздың кез келген заманда өркениет көшінен қалмай, көш бастауына жететінін сезгендей. Ендеше бабадан қалған игілікті пайдаланбай, мүмкіндікті қалт жіберу, барлық әлеует бола тұра дамудың келесі кезеңіне өте алмау – айып.
Жаңа салық енгізуге кеңес берді
Дүниежүзілік банк тобының сарапшылары дамыған елге айналуы үшін Қазақстанға «жасыл, инклюзивті, орнықты экономикалық өсім жолына шығып», жасыл энергетиканы ынталандыруға бағытталған пәрменді реформаларды қолға алуға кеңес берді.
«Жаһандық декарбонизацияға көшу аясында Қазақстанның экономикалық өрлеуі алдынан құрылымдық сын-қатерлер тұрады. Республика бүкіл энергетикасының 98%-дан астамын отыннан алады. Энергияны жалпы тұтыну құрылымында көмір ең көп үлеске ие – 48,2%, табиғи газ – 26,4%, мұнай өнімдері – 23,5%. Тиісінше, басымдықты реформалар да «жасыл» энергетиканы қарқынды дамытуды қарастыруы қажет», – деді жаһандық қаржы ұйымының сарапшылары.
Бірақ Дүниежүзілік банк тобының ұсынып отырған реформалары «радикалды» көрінеді. Оны жүзеге асыруда Үкімет отандық бизнес ортамен алқа құрып, ақылдасып, аңдап баспаса, экономиканың ұстыны болып отырған көптеген кәсіпорынды құртып тынады. Өйткені олардың бәрі электр энергиясын тым көп тұтынатын ескі технологиялармен жұмыс істейді. Ресейдің одақтасы болғандықтан Қазақстанға Батыс озық технологияларын бере бермейді.
Мысалы, Дүниежүзілік банк тобы экологиялық таза, жаңаратын қуат көздеріне белсенді көшу үшін бүкіл салық және бюджет кодекстерін қайта құрып шығуды ұсынды.
«Салық-бюджет саясатының реформасы аясында көміртек шығарындысы үшін бағаны көтерген, шығарынды квоталарын саудалау жүйесін жетілдірген абзал. Әлемде отынның қазба түрлеріне сұраныс біртіндеп кеми береді, салдарынан негізгі экспорты соған бағдарланған Қазақстанның дәстүрлі табыс ағындары қысқарады. Сол себепті бюджет табыстарының жаңа көздерін дамыту барған сайын өзекті болады. Тиісінше, жасыл, орнықты энергетикалық болашаққа көшумен байланысты бюджеттік шығындарды өтеу үшін Үкіметке көміртек шығарындылары үшін алым-салықты салмақты көтеруге тура келеді. Сондай-ақ отандық кәсіпорындар үшін шығарындыларға рұқсат лимиттерін азайтуға мәжбүр болады», – дейді Дүниежүзілік банктің жетекші экономисті, бағдарлама жетекшісі Дэвид Стивен Найт.
Мұның сыртында Дүниежүзілік банк Үкіметке «көміртек салығын» енгізуді ұсынды. Бұл Қазақстанға «табыстың қосымша көзін ашады, мемлекетке жаңаратын энергия көздерінің (ЖЭК) инфрақұрылымына инвестиция салып, жобаларды қаржыландыруына мүмкіндік береді».
Кәсіпорындардың энергиялық тиімділігін арттыруға, шығарындыларды қысқартуға, жасыл энергетиканы ынталандыруға бағытталған басқа да бастамалар ұсынылған. Ұйым сарапшыларының пікірінше, тегеурінді тетіктерді іске қосып, күрделі шешім қабылдамай, Қазақстан улы шығарындыларды қысқартудың тиімді траекториясына шыға алмайды.
Бірақ мұндай «батыл» қадамдар онсыз да жоғары салықтық жүктемеден дәрменсіз жағдайға жетіп тұрған отандық бизнеске соққы болуы мүмкін. Демек, ақырын жүріп, анық басуды талап етеді.
Ауылдағы ағайын үшін жаңа табыс көзі
Қазақстан дамыған елдердегі сияқты, жасыл энергетикаға өтуді мәжбүрлі түрде жүргізіп, радикалды қадамдарға бармайды. Бірақ Мемлекет басшысы жаңа Үкіметке энергетиканы тиімді пайдалануға және басқа да ресурстарды үнемдеуге қатысты нақты нормативтік талаптарды біртіндеп енгізуді жүктеді. 2029 жылға қарай энергияны тұтынуға және энергия шығынына байланысты негізгі көрсеткіштерді кемінде 15%-ға азайтуға тапсырма берді. Бұған мемлекетті «жасыл дамуға өту» емес, елде өршіген энергетикалық тапшылық итермелеп отыр.
Сонымен бірге Қазақстан жасыл энергетиканың дамуына серпін беру жайын қарастырады. Осы орайда Мәжіліс «Кейбір заңнамалық актілерге жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау, электр энергетикасы және табиғи монополиялар мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңын қабылдады.
Бұл құжат елді зәрезап қылған ескі бір шешімді жоймақ. Мысалы, шалғай ауыл тұрғыны күн панельдерін орнатып, өз бетінше электр өндіріп, жылу мен жарық үшін тұтына бастаса, құзырлы органдар одан жеке кәсіпкер ретінде тіркелуді талап етеді. Мемлекет бұл практикадан бас тартады.
«Нетто-тұтынушы жеке тұлғалар дара кәсіпкер ретінде тіркелу міндетінен босатылады. Бұл толықтыру азаматтардың жаңартылатын энергия көздерінің шағын ауқымды объектілерін пайдалану процесіндегі бюрократияны айтарлықтай азайтады және тіркеуші органдармен өзара іс-қимыл жасау қажеттілігін болғызбайды», – деді Мәжіліс депутаты Дүйсенбай Тұрғанов.
Азаматтар өзінен артылған «жасыл» қуатын өзгелерге, тіпті өңірлік электр желілік компанияларға (РЭК) сата алады. Бірыңғай құқық қолдану практикасын қалыптастыру, шарттасу алдындағы даулар мен ұзақ талқылауларды болғызбау үшін нетто-тұтынушы мен энергиямен жабдықтаушы ұйым арасында электр энергиясын сатып алу-сатудың үлгілік шарты әзірленеді.
«Шағын ауқымды жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) объектісі өндірген электр энергиясының артық мөлшерін энергиямен жабдықтаушы ұйымға сатудың шекті бағасы белгіленеді. Біріншіден, бұл норма артық электрді нетто-тұтынушыдан сатып алу бағасын айқындаудағы даулы мәселелерді болғызбауға тиіс. Екіншіден, ол шағын ЖЭК объектілерінің өзін-өзі ақтауын жақсартады. Бұл заңды қабылдау күнделікті өмірге ЖЭК-ті белсенді енгізуге, қызмет көрсетудің перспективті жаңа бағытын дамытуға, жұмыс орындарын құруға, желілік инфрақұрылымды одан әрі эволюциялық дамытуға, елдің энергетика секторына инвестициялар тартуға ықпал етеді», – деді депутат.
Осылайша, әсіресе ауылдағы ағайынның желден қуат өндіретін қалақшаларды қойып немесе қытайдың арзан күн панелдерін орнатып, нұрды тоққа айналдыруына, артылғанын көрші-қолаңға, жергілікті РЭК-ке сатып, табыс табуына жол ашылады.
Ел қаншалықты «жасылданды»?
Жалпы, «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» заң 2009 жылы қабылданған екен. Содан бері жасыл қуат өндірісі қалай дамыды? 2023 жылдың қорытындысында жаңартылатын энергия көздері объектілерінде өндірілген электр энергиясының көлемі 6,675 млрд кВт/сағ немесе жалпы көлемінің 5,92%-ын құрады. Қазір республикада қуаты 2 903,54 МВт болатын 147 жаңартылатын энергия объектілері бар (әрқайсысының қуаты 100 кВт-тан астам).
Сегментіне қарай жіктесек, қуаты 1 409,55 МВт болатын 59 жел электр стансасы, қуаты 1 222,61 МВт болатын 46 күн электр стансасы, қуаты 269,6 МВт болатын 39 шағын су электр стансасы (ГЭС), қуаты 1,77 МВт болатын 3 биогаз электр стансасы нысаны тіркелген.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2024 жылдың бірінші тоқсанында жалпы электр өндірісіне 73,7 млрд теңге инвестиция салынды. Бұл былтырғы қаңтар-наурыздағыдан 52,1% көп. Әйткенмен, инвестициялардың басым бөлігі сол бұрынғыдай жылу электр орталықтарына бағытталып жатыр: 80,2%-ы немесе 59,1 млрд теңге. Сөйтіп, былтырғы ұқсас кезеңдегіден 2,3 есе артты.
Ал ЖЭК-тер өндіретін жасыл энергетикаға 9,8 млрд теңге инвестиция құйылды. Былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда, 46,8% кеміді. ЖЭК-ті жіктесек, күтпеген жерден күн электр стансаларының тартқан қаражаты биыл 31,4%-ға ұлғайып, 3,1 млрд теңгеге жетті. Гидроэлектр стансаларына 1,7 млрд инвестиция келді, өсім – 43%.
Нәтижесінде, 2024 жылдың бірінші тоқсанында ЖЭК объектілерінің қуаты 2,9 мың МВт-қа жетті. Бұл 2023 жылғы ұқсас кезеңдегіден (2,5 мың МВт) 15% жоғары.
Соның ішінде көшті сол бұрынғыдай жел электр стансалары бастап тұр: қуаты 1,4 мың МВт. Күн электр стансаларының үлесі – 1,2 мың МВт. Шағын ГЭС-тер еншісінде – 269,8 МВт. «ЭКСПО-2017» көрмесі кезінде «экзотика» және әралуандылық ретінде дәріптелген ЖЭК түрі – қидан қуат өндіретін биоэлектр стансалары 2024 жылғы бірінші тоқсанда бар-жоғы 1,8 МВт тоқ бере алған. Бұл сегментте еш өсім жоқ.
Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі, Мәжілістегі «AMANAT» фракциясының депутаты Дүйсенбай Тұрғановтың айтуынша, азаматтардың, фермерлердің ең болмаса 5-10%-ы ЖЭК орнатса, ол 500-1000 мегаватқа дейін қосымша қуат қосар еді.
«Алматы және Қарағанды облыстарында бұл үрдіс жақсы дамып келе жатыр, онда осындай 47 нысан бар. Жалпы, қуаттылығы 2 мың 550 киловатт. Мысалы, Алматы қаласында қуаттылығы 5 киловаттан 80 киловатқа дейін болатын күн панельдері орнатылған 19 үй бар. Жақсы бір мысалды айтайын, Түркістан қаласындағы №23 мектепте 50 киловаттық күн стансасы қойылған. Мемлекеттік мектептерімізде осындай күн панельдерін жаппай орнатсақ, ЖЭК қуатын 350-400 мегаватқа дейін өсіруге болады. Жалпы, елімізде 2035 жылға дейін ЖЭК қуатын 6-7 мың мегаватқа жеткізу жоспарланған», – деді ол.
Энергетика вице-министрі Сұңғат Есімханов жаңартылатын энергия көздерінің үлесін 2030 жылы 15%-ға, 2050 жылы 50%-ға дейін жеткізу бойынша Президенттің тапсырмасы барын айтты.
– Үкімет жеке гидроэлектр энергетикасын, оның ішінде кіші гидроэлектр стансаларын дамыту жоспарын қабылдады. Біз 5 жылға тиісті аукциондардың кестесін бекіттік, соның ішінде шағын ЖЭК-терді ірілендіру үшін дамыту бағдарламасы бар. Осы жоспарлар шеңберінде бұл бағытты дамытамыз, – деді Энергетика министрінің орынбасары.
Президент қойған міндетке сәйкес, Энергетика министрлігі Қазақстанда сутегі энергетикасын дамыту бойынша 2040 жылға дейінгі тұжырымдамасының жобасын әзірлеп шықты. Құжатта сутегі энергетикасын дамыту, экономиканың түрлі секторларында, оның ішінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта сутегіні өндіріп, пайдалануды ұйымдастыру бойынша пилоттық жобаларды іске асыру, ғылыми әлеуетті дамыту, кадрмен қамту, ынталандырудың мемлекеттік шаралары қамтылған.
Қорыта айтқанда, салада ілгерілеушілік бар. Президент тапсырмасымен Қазақстанның 2060 жылға дейін төмен көміртекті даму тұжырымдамасы қабылданып, қолға алынды. Оның аясында жобаларды жүзеге асыру экологияның сапасын жақсартып, климат өзгеруінен болатын сын-қатерлердің алдын алуға, технологиялық дамуға, жаңа «жасыл» жұмыс орындарын ашуға, экономиканың көміртекті пайдалануын азайтуға, басқа да маңызды істерге септесіп, серпін беруге тиіс.
Айхан ШӘРІП