Цифрландыру үрдісі қарқынды жүріп, қаржы, медицина, әскери сала, білім беру салаларына және өзге де қоғамдық барлық салаға тікелей және жанама негізде жылдам кірігіп үлгерді. Бұған бір ғана мысал ретінде киберспортты атасақ болады. Бұл спорт түрінен де әлем қазір алдыңғы саптан көріну үшін барын салып, тіпті беделді алпауыт компаниялар қаржыларын құйып, демеушілік етуде. Ендеше киберспорт дегеніміз не? Ол саланың еліміздегі ахуалы қандай? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік...
Өткені мен бүгіні
Виртуалды спорт түрлерінің пайда болуының алғышарттары Интернет дәуірінен бұрын пайда болған деседі. Ең алғаш рет киберспорттан жарыс 1972 жылы Стэнфорд университетінде өткен. Аталмыш турнирге 24 ойыншы қатысқан. 1981 жылы бизнесмен Уолтер Дэй алғаш рет американдық компьютер ойыншыларының басын қосты. 1983 жылы ол өз командасын жинайды. Сол кезде Дэйдің белсенді қатысуының арқасында виртуалды спорт туралы телешоу да пайда болып, жергілікті компьютерлік желілер киберспорттың дамуына үлкен серпін берді. Осы кезеңнен бастап ДК (дербес компьютерлер) бойынша жарыстар белсенді түрде насихаттала бастады. Бұл ойыншылар мен жанкүйерлерді бейжай қалдырған жоқ. 1999 жылы АҚШ-та әлемдегі ең алғашқы киберспорт ұйымы Evil Geniuses тіркелді. Тоқсаныншы жылдардың аяғында киберспорт компьютерлік клубтердегі әуесқой топтар арасындағы жарыс түрінде өтіп келсе, енді киберспортпен кәсіби түрде айналысатын топтар құрыла бастады. Valve компаниясының 2011 жылғы бірінші Халықаралық турнирі бұл саланы біршама жандандырды. Бейне ойын әзірлеушілерінің қолдауымен шағын, бірақ тұрақты жарыстар лигасы құрылды. Жүлде сомасы шағын болғанымен eSports ойыншылары ақырында тұрақты кіріс алатын деңгейге жетті. Ақыры, 2018 жылы Халықаралық Олимпиада комитеті киберспортты ресми түрде мойындады. Бүгінде Оңтүстік Корея, АҚШ, Ресей сияқты көптеген елдер виртуалды спортты дәстүрлі спорт түрлерімен теңестіреді. Сондай-ақ Еуропа мен Азияның бірқатар басқа елдері осы бағытқа бет бұруда.
Иә, электронды спорт – әлемдегі жылдам дамып жатқан саланың бірі. Жыл сайын көбірек турнирлер өткізіліп, киберспорттың жаңа түрлері пайда болуда. Әлем чемпионаттарындағы жүлде қоры бұрынғысынан бірнеше есе өсіп, миллиондаған долларға бағаланса, үздік ойыншылар спорт пен шоу-бизнес жұлдыздары арасында да танымалдылыққа ие болып жатыр. Дәстүрлі спорт түрлері секілді киберспортта да кәсіби ойыншылар, комментаторлар мен танымал тұлғалар пайда болды. Киберспорт аудиториясы да арта түсіп, үздік ойыншылар мен командалар арасындағы текетірес бүкіл әлем бойынша миллиондаған көрермендерді баурап алды. 2020 жылғы есеп бойынша жалпы ойынның дүниежүзі бойынша 400 миллионнан астам жанкүйері болып, олардың 201 миллионы бос уақытында қызығушылық танытса, 253 миллион көрермен тұрақты түрде тамашалаған. Тіпті, бұл спорт табысы жағынан кейбір дәстүрлі спорт түрлерін де басып озғанын айта кеткеніміз жөн. Сарапшылардың мәліметі бойынша, 2017 жылы киберспорт нарығының айналымы 655 миллион доллар болса, 2019 жылы әлем бойынша тапқан табысы 1,1 млрд АҚШ долларын құраған. Сонымен қатар бұрын бұл саланы салыстырмалы түрде шағын демеуші компаниялар қолдаса, енді киберспорт үздік инвестициялық компаниялардың, ұлттық банктердің, телекоммуникациялық холдингтер демеушілік етуде. Олардың ішінде BMW, Honda, Nissan, Kia Motors, Nike, Puma, Adidas, Coca Cola, Pepsi, Intel, Microsoft, Adidas, Disney Marvel секілді алпауыттар бар.
Елімізде киберспорт қарқынды дамуда
Әлемде бұл салада өткен алғашқы жарыстың тарихы 1972 жылы Стэнфорд университетінен бастау алса, Қазақстанда киберспорт ресми спорт түрі ретінде тек 2018 жылдың 25 маусымында танылды. Содан бері киберспорт индустриясы қарқынды дамуда. Сонымен қатар жаңа аудитория тарапынан қызығушылықтың артуы бизнестің аталмыш салаға енуіне ықпал етті. Мәселен, елдегі кибержарыстардың жүлдесі 2019 жылғы 17,3 миллион теңгені құраса, 2021 жылы рекордтық 127 миллион теңгеге дейін өскен. Ал 2023 жылдың он айында 173 миллион теңгеден астам қаржыға ие нарыққа айналды. Қазақстан киберспорт федерациясының мәліметінше, киберспорт жастар арасында жоғары сұранысқа ие болып келеді. Елімізде халықтың кемінде 30 пайызын жастар құрайды, яғни 5 миллионға жуық жастар категориясына жататын азаматтар бар. Федерация мәліметінше, киберспортпен белсенді айналысатын жастар саны 1 миллионнан асады. Отандық виртуалды ойыншылар шетелдік аудиторияны да мойындатып үлгерді. Елде кәсіби деңгейде ойнайтын 100 мыңнан астам аккаунт тіркелсе, киберспорт саласында 3 мыңнан астам команда бар. Оны көретін аудитория саны 3 жарым миллионға жуықтайды. Іріктеуден өтіп, ұлттық құрамаға қабылданғандары әлемдік жарыстарда атой салып жүр. Қазақстандық ойыншылар – мобильді ойындардың кез келген түрінен әлемдік додаларда фаворит. Отандық Gambit Esports тобы 2017 жылдың шілде айында Польшада өткен «PGL Major Kraków 2017» халықаралық киберспорт жарысында жеңімпаз атанып, 500 мың доллар көлеміндегі жүлдеге ие болды. Осыдан-ақ киберспортқа қызығушылық жоғары екенін аңғарамыз. Бәсекелестіктің арқасында қазір көптеген мемлекет қазақстандық ойыншылардан қаймығады. Оған рейтингтік турнирлер дәлел.
2017 жылдың желтоқсанында киберспортқа жанашыр жас азаматтар құрған Qazaq Cybersport Federation республикалық қоғамдық бірлестігі қысқа мерзімнің ішінде еліміздің басым бөлігінде өз өкілдіктерін ашып, дүниежүзілік киберспорт ұйымдарында мүшелікке өтіп, Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігінде ресми акредитациясын алды. Федерацияның басты мақсаты – қазақстандық электронды спорттың әлеуетін көтеріп, ойыншыларға жан-жақты қолдау көрсету. Qazaq Cybersport Federation бірлестігі елімізде онлайн және оффлайн кеңістікте турнирлер ұйымдастырып, ойыншылардың бәсекеге қабілеттілігін арттырып келеді. Отандық сарапшылардың айтуынша, Қазақстанда дарынды ойыншылар көп, тіпті өз елімізден бөлек, шетелдік танымал топтардың құрамында ойнап жүрген көрінеді. Ең үлкен жетістік 2017 жылы өткен «На мажоре» жарысында (Counter-Strike: Global Offensive әлем чемпионаты) болды. Бұл жарыста Абай «Hobbit» Хасенов, Рүстем «mou» Телепов және Дәурен «Adren» Қыстаубаев есімді жігіттер Gambit Esports ресейлік ұйымының құрамындағы әлемнің үздік командаларын жеңіп шықты. Сонымен қатар Қазақстан ұжымы PUBG Mobile бойынша әлем чемпионатында Топ-6 командалардың қатарына кірді. Ал Даниял «XsVamp1re» Әлібаев болса, Dota-2 бойынша әлемдік ойыншылардың Топ-100-дігінің қатарына енген. Мысалы, Counter-Strike: Global Offensive дисциплинасы бойынша қазақстандық Avangar тобы әлемдік рейтингте үздік ондыққа кіреді, қазір 7-орында тұр. Сондай-ақ аталған топ Германияда өткен «StarLadder Berlin Major 2019» жарысының гранд-финалында екінші орын иеленіп, 150 мың АҚШ доллары көлемінде жүлде алды. Esportsearnings сайтының мәліметіне сенсек, қазақстандық ойыншылардың жалпы табысы 2 млн долларды құраған, бұл көрсеткішпен Қазақстан әлемде 40-орында тұр. Ал АҚШ ойыншылары 131 млн доллар табыспен көш бастап келеді. Айта кету керек, Орталық Азия елдерінің арасында Қазақстан ойыншылары киберспорттан үздік нәтиже көрсетіп келеді. Аталған рейтингте Қырғыз елінің ойыншылары 366 мың доллар табыспен 65-орынға тұрақтаған.
Жобалап алғанда, киберспорт мәселелері 2-3 миллион жас қазақстандыққа өте қызықты тақырып болса керек. Бұл жарыстарға қатысқан киберспортшылардың саны да пропорционалды түрде өсіп келеді. 2019 жылы 3,3 мың спортшы қатысса, 2021 жылғы қаңтар мен шілде аралығындағы кезеңде 9,6 мың қатысушыға артқан. Ұлттық турнирлерді өткізетін Pinger.Pro платформасын пайдаланушылардың жалпы саны осы уақыт ішінде он есе 13,2 мыңнан 142,5 мыңға дейін өскен. Қазақстандық турнирдегі ойынды көрудің орташа саны 1,2 мыңнан (FIFA, Clash Royale, Rainbow Six) 3 мыңға дейін (Brawl Stars) тіпті 7,2 мыңға дейін (PUBG mobile) өсті. Яғни, бұл салаға сұраныстың артқанын байқатады.
«Болашақтың ойындары» халықаралық турнирі елімізде өтеді
Осы жылдың 21 ақпан мен 3 наурыз аралығында Ресейдің Қазан қаласында «Болашақтың ойындары» халықаралық турнирі өтті. Бұл цифрлық және классикалық 21 спорт түрін біріктіретін инновациялық фиджитал болатын. Жарысқа 12-62 жас аралығындағы 2 мыңнан астам адам қатысып, 294 команда құрылды. Турнирдің жүлде қоры 10 млн АҚШ долларын құрады. Жарыстарға геймдев, киберспорт, робототехника (дрон жарысы және робот шайқастары), кеңейтілген және виртуалды шындық, ақпараттық технологиялар және жасанды интеллект бойынша әзірлемелер кірді. Аталған ойындарға 13 тәртіп бойынша 48 қазақстандық қатысып, ойында жоғары деңгейдегі нәтиже көрсетіп, бірнеше медаль ұтып алды. Мысалы, xGOD командасының құрамында бес қазақстандық өнер көрсетіп, финалдық ойында ресейлік LookingForOrg құрамымен кездесіп, 2:0 есебімен ұтты. Осылайша, Counter-Strike 2 ойыны мен лазертаг бойынша жеңіске жетті. Бұл жетістік xGOD ойыншыларының жоғары дайындығы мен кәсібилігінің дәлелі болды. Бұл жарыста қазақстандықтар 175 мың АҚШ доллары көлемінде жүлде ұтып алды.
Бұл жарыстың ашылуына ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та қатысқанын айта кеткеніміз жөн. Мемлекет басшысы турнир қатысушыларына сәттілік тілеген сөзінде: «Шын мәнінде, «Болашақтың ойындары» – IT интеллект пен спорт ұштасқан бірегей формат. Жалпы, Қазақстанда IT секторы дамып келеді. Халықаралық деңгейде жарыстар өткіземіз. Ресей Федерациясы дер кезінде қолға алған осы бастаманы жалғастыру үшін келесі «Болашақтың ойындарын» біздің елімізде ұйымдастыруды ұсынамын», – деп маңызды ұсыныс жасады.
Дегенмен елімізде келесі жылы өтуі тиіс «Болашақтың ойындары» халықаралық сайысы су тасқынына байланысты қаржыны үнемдеу қажеттілігінен тағы бір жылға шегерілді. Осылайша, сайыс 2026 жылға ауыстырылды. Дегенмен еліміз дайындықты әзірден бастап кетті. Жуырда Туризм және спорт министрі Ермек Маржықпаев 2026 жылы Қазақстанда өтуі жоспарланған «Болашақтың ойындарын» алдын ала бағалау үшін арнайы келген Phygital International халықаралық компанияның өкілдерімен кездесті. Ал Phygital International халықаралық компаниясы «Болашақтың ойындары» турнирінің құқығын иеленгенін атап өткеніміз жөн.
«Қазір киберспорт федерациясымен бірлесіп 2026 жылы Астана қаласында өткізуді жоспарлап отырған «Болашақтың ойындарына» дайындық жұмыстарын бастадық. Министрлік тарапынан Қазақстанда осы спорттық біріншілікті ұйымдастырудың жоғары деңгейін қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шаралар қабылданады», – деді Ермек Маржықпаев.
Phygital International өкілдері EXPO халықаралық көрме орталығы, Жақсылық Үшкемпіров атындағы Жекпе-жек сарайы, «Барыс Арена» спорт кешені, Qazaqstan жеңіл атлетика спорт кешені, «Алау» мұз айдыны сарайы, «Сарыарқа» велотрегі, «Астана Арена» стадионы және т.б қаланың басты ғимараттарын бағалады. 2026 жылғы Ойындарды өткізу мүмкіндігін жеңіп алған қала биыл 1 қазанда анықталатын болады.
Компьютер құлағында ойнаған
Жалпы, бұл спорт түріне қызығатындар саны өте көп. Олар – әр саланың мамандары. Қолдары қалт еткенде сүйікті ойынымен айналысады. Мәселен, «24kz» арнасының тілшісі Мерей Қанапия да бұл спорт түрімен тұрақты түрде айналысып келе жатқанын айтады. «Менің бұл киберспортқа қызығушылығым екі жыл бұрын оянды. Бүгінде тұрақты түрде ойнап келемін. Қазақ қоғамында бұл ойын түріне теріс пікірлер өте көп. Баланың ермегі, уақытты босқа өлтіру секілді көрінеді. Дегенмен де жасөспірімдер бұл ойын арқылы өздерінің ойлау жүйесін дамытып, тәжірибелерін арттырады. Табыс та тауып жатыр. Мен журналист ретінде осы тақырып бойынша хабар дайындағанда бұл саланың спортшыларымен сұхбаттасқан едім. Олардың сөзінше, мемлекет әлі де бұл саланың қаншалықты маңызды екенін жете түсіне бермейді. Тиісінше, қаржылық қолдау да аз. Соның салдарынан спортшылар халықаралық жарыстарға өздері ақша тауып баруға немесе өз беттерімен демеушілер іздеуге мәжбүр. Дегенмен Мемлекет басшысының «Болашақтың ойындары» халықаралық турнирін елімізде өткізу туралы ұсынысы бұл саладағы біршама олқылықтарды жоюға әсерін тигізген. Президенттің осы бір сөзінен бүгінде салаға қызығушылық танытып, қолдау білдіруге ниеттілер саны артқан», – дейді ол. Ал Мұса Мұрат есімді сантехник те бұл саламен ертеректен бері айналысқанын айтады.
«Киберспорт ойынын екі топқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, командалық ойын. Мысалы: DOTA 2, CS:GO, LEAGUE OF LEGENDS және т.б. ойындарда команданың бірігуі арқылы жүзеге асырылады. Екінші киберспорттың түрі бір адамның қатысуымен ғана ойналады. Мысалы: FIFA 2022 СПОРТ СИМУЛЯТОРЛАРЫ, PES ESPORTS, BATTLE ROYAL және т.б ойындар. Киберспортта жеңіске тек киберспортшының ойлау қабілеті және реакция жылдамдығы әсер етеді. Киберспорттың ең негізгі тірегі – бұл стратегиялық ой, топ ішіндегі жұмысты дұрыс ұйымдастыра білу. Сондықтан жастайынан киберспортпен қызыққан балалар болашақта стратегиялық ойлауға қабілеттері өте жоғары болады. Бұл қабілеттер кейін олардың жұмысында, бизнеспен айналысқан кезде қажет болатыны сөзсіз. Бұл спорт түрінің біз білмейтін артықшылықтары өте көп. Мәселен, киберспортшылар күніне 10 сағаттан артық жаттығады. Бұл тез шешім қабылдап, логикалық қабілеттерін арттыруға септігін тигізеді», – дейді ол.
ТҮЙІН:
Иә, киберспорт әлемде өте қарқынды даму үстінде. Оның дәлелі ретінде, 2022 жылғы Қытайдың Ханчжоу қаласында өткен Азия ойындарына киберспорт тұңғыш рет тарихта ресми түрде медальдік есепке енгізілді. Әлем бойынша киберспортты спорт түріне қосқандардың ішінде 24 мемлекет бар. Бүгінде киберспорт әлемнің көптеген елінде дамып, тіпті олимпиадалық ойындар қатарына қосылу мүмкіндігіне ие. Киберспорттың дамуы тек қана көңіл көтеру контенті емес, сонымен қатар мемлекеттің даму деңгейін де анықтайтын факторға айналды. Бір анығы, киберспорт – жас буынды өз алаңына топтастырған, жыл санап дамып келе жатқан, коммерциялық әлеуеті жоғары индустрия.
DFC Intelligence жүргізген зерттеулерге сәйкес, әлем бойынша 3,1 миллиард адам онлайн ойындарды ойнайды. Яғни, әлем халқының 40 пайызын құрайды дегенді білдіреді. Ал елімізде 3,5 миллионнан астам адам киберспорт пен онлайн ойындарға қызығушылық танытады. Оның 62,1 пайызы ерлер болса, 37,9 пайызын әйелдер құрайды. Бұл дегеніміз, киберспорт жарыстарын тек көрермен ретінде тамашалайтындар ғана емес, сонымен қатар тұрақты түрде компьютер немесе консоль ойындарын ойнайтындар да есепке алғандағы көрсеткіш. Ресей, Корея, Қытай секілді мемлекеттерде киберспортсмендерді оқытып шығаратын кафедралар ашылған. Мұнда студенттерді қабылдап, ойынға машықтандырады. Біздің еліміздегі киберспорттың жұлдызы енді жанып келе жатқанға ұқсайды. Не десек те, жастарымыз жаман әдеттен бойын аулақ салып, ел имиджіне оң әсер ететін әдеттермен көзге түсіп жатса, оның несі айып?!
Наурызбек САРША