Халық ауыз әдебиетіндегі, оның ішіндегі батырлар жырындағы өлең үлгілері де қазақ поэзиясының көтерілген зеңгір биігі. Қанша заман өтсе де заңғарынан түспейтін батырлар жырында заманауи әдебиеттің жаңа талаптарына, түрлі әдеби ағымның категорияларына жауап бере алатын көркемдік бар.
Заман өтіп, ғасырлар ауысқан сайын әдебиеттің де өзгеріп отыратыны, өлең мазмұны мен формасының жаңа сипатта көрініс беретіні заңды құбылыс. Қазақ поэзияның динамикалық даму кезеңінде айрықша орын алатын дәуір, ол – жыраулар дәуірі. Жыраулар жырындағы ой еркіндігі, тіл еркіндігі тиісінше жыр формасын да құлаштап, кеңінен көсілетін еркін формаға айналдырды. Жыраулар поэзиясынан заманауи әдебиеттегі түрлі ағымның элементтерін де байқауға болады. Ал зар заман өкілдерінің сентименталистік көрінісі қазақ поэзиясын тағы бір сатыға көтерді. Сыншыл реализмді әкелген Абай жырлары қазақ өлеңіне үлкен революция жасады. Абайдан кейінгі заманда да поэзия үлкен өзгеріске ұшырап, Батыс әдебиетіндегі әдебиет үлгілері қазақ топырағына да жетіп, батыстық ағымдар көрініс бере бастады. Әсіресе, Мағжан әкелген символизм, Сәкен Сейфуллин қаламынан құлаштап туған сом дүниелер ұлттық болмыстағы айшықты ойларды жаңа сипатта дамыта түсті.
– Күндей көркің көңілге медеу бекем,
Сыр сандығын сезімнің бебеулетем.
Сұңқар дейді Сәкенді самғайтұғын,
Сұңқар деген Сәкенге теңеу ме екен?!
Ақбоз атты құлатқан жала-керме,
Магаданға мола іздеп бара берме!
Сәкен деген – халқымның рухы ғой,
Рухтарды көмбейді қара жерге.
Аққулардың арман бар ұясында,
Ор, Абаның зарлы ән бар қиясында.
Маңдайына сыймап ең алты Алаштың –
Алты шумақ өлеңге сыясың ба?! – деп ақын Ғалым Жайлыбай Сәкен рухына өлеңмен күмбез қояды. Осы өлең жолдарындағы Сәкен ақынның өр болмысы, тар жол, тайғақ кешудегi алмағайып тағдыры «Сыр сандықтың» түбінде жатқан естелік парағы iспеттi.
Сәкен Сейфуллин – жаңа дәуірді ерекше жырлаған жаңашыл ақын. Қазақ әдебиетіне бұрын болмаған образдар мен теңеулер, сөз оралымдарын әкелген шығармашылығымен жаңа бағыттағы әдеби дәстүрдің негізін салушы болды. Өкіметтің мақтаушы ұраншысына айналмай, қоғамдық өмірдің көлеңке жақтарын да күйзеле суреттеді. «Ауыл байғұс, мінеки», «Келіншек ойы», «Ақсақ киік», «Сыр сандық», тағы басқа тамаша жырлары мен «Аққудың айырылуы» атты символикалық көркем поэмасы – сол кезеңнің шынайы көркем туындылары.
«Көк торғын, Көкшетауды мұнар басқан.
Кербез тау көкке бойлап бұлттан асқан.
«Оқжетпес» етегінде бейне найза
Адамзат жасағандай құйған тастан.
Тау бүркіт, көк қаршыға көкте қалқып,
Шарықтап шыңында ойнап шаңқылдасқан.
Қызықты Көкшетаудың ертегісі,
Сілекей ағызады сырлы дастан» (Оқжетпес, Бурабай, Жұмбақтас).
Ақын поэзиясында сөздер сөйлейді. Жаратылысына сай мінез танытады. Болмысына біткен бояуы, табиғатына тән үні де бар. Қас ақынның құдіреттілігі – сөздер сазынан симфония ойната алуында. Ұлы ақынның жасампаздығы – сөздер бояуынан тылсым картиналар тудыруға қабілеттілігінде. Ал сөздердің мінезін тани алу, түрлі мінезді бір-бірімен үйлестіре білу, өлген сөзді тірілту шын шебердің ғана қолынан келеді.
Шаңырақ артсаң – шақпайтын, кебеже артсаң – сындырмайтын, тең артсаң – түсірмейтін, алтын артсаң да ауырсынбайтын қазақтың нағыз атан жілік азаматына, ақынына айналды. Оның шығармашылық көзқарасы эстетикалық сипат алып, этикалық шеңбердің аясында болды. Қоғамның қасіреті мен қайғысын ақ қағазға төгіп, оқырманының жанын түсінді, көңіліне медеу болды. Шығармашылығының қай кезеңдерін алып қарасақ та, жазушылық шеберліктің айқын екені аңғарылады.
Сәкен Сейфуллин – тұлғалы қайраткер, өмiрдiң қалтарыстары мен бұлтарыстарын ақындық жүрекпен сезiнiп, азаматтық көзқараспен қабылдады. Ұлт әдебиетіндегi ұлттық иiрiммен, ұлттық поэзиямен тыныстады. Әдебиет кеңістігінде қаламын құлаштап сермеп, жазушылық кредосын қалыптастырды. Қалың оқырманның ықыласына бөленуі де тегіннен-тегін емес. Себебі оның әлеуеті мен шеберлігі айқын көзге ұрып тұратын. Қазақ әдебиетінің алуан жанрында қалтықсыз қызмет еткені де жылдар салып мінбеге көтерілді. Жас буынның қадірлі аға-ұстазына айналды.
Ұлтымыздың өшпес алауы, сөнбес шырағындай болған Сәкен Сейфуллиннiң ғұмырнамалық дастаны – тарихтың таңбалы тастарында күмбірлеп тұрары сөзсіз.
Азамат СЕРІКҰЛЫ,
Сәкен Сейфуллин музейінің ғылыми қызметкері