Қоныстанушыларға жер үлестіріле ме?
Бұдан былай мемлекеттік тілді және Қазақстан тарихын білмейтін шетелдіктер Қазақстан азаматтығын ала алмайды. Экстремизмге және терроризмге қатысы бар шетелдіктер елге кіргізілмейді. Қазақстанның көгілдір паспортына ие болғаннан кейін шетелдік паспортынан құтылмаған немесе өзге елдің азаматтығына қоса кірген бұрынғы жатжұрттық азаматтар дереу Қазақстан азаматтығынан айырылады.
Осы және басқа жаңашылдықтар Мемлекет басшысы қол қойған «Кейбір заңнамалық актілерге халықтың көші-қоны және қылмыстық-атқару жүйесі салаларындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңында қарастырылған.
Осыған орай Ақорда заңның басты жаңалықтарын атап өтті. Біріншіден, онда қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі, тергеу және уақытша ұстау изоляторларындағы бейнебақылау жүйелерін бүлдіргені үшін қылмыстық жауапкершілік белгіленген.
Қылмыстық жазаның бұл жаңа түрі Қылмыстық кодекске жаңа 428-1-бап ретінде енгізілді. Ішкі істер министрінің орынбасары Игорь Лепеханың түсіндіруінше, бұл қылмыстар жай ғана бөтеннің мүлкін бүлдіруге бағытталмаған, ол түрмелердегі басқаруға және тәртіпке қарсы бағытталған: қылмыскерлер немесе олардың ықпалымен қызметкерлер бейнекамераларды не құқыққа қайшы іс-әрекеттерді жасыру немесе алда соны жасау үшін бүлдіреді.
Мәселен, 2015-2022 жылдар аралығында сотталғандар – 824, 2023 жылы 562 видеокамераны қасақана бұзып тастаған. Енді жаңа 428-1-бапқа сәйкес, «жазаны өтеудің белгіленген тәртібін, ұстау режимін бұзу мақсатында қылмыстық-атқару (пенитенциарлық) жүйесі мекемелерінде, тергеу, уақытша ұстау изоляторларында бейнебақылау жүйесін, оның компоненттерін қасақана жойса немесе бүлдірсе» екі жылға дейін бас бостандығынан айырылады.
Бейнебақылау жүйесін, оның жабдықтарын түрме қызметкері бүлдірсе, екі жылдан бес жылға дейін сотталады. Егер бұл қылмысты адамдар тобы жасаса, әр мүшесі бестен жеті жылға дейін еркіндігінен айырылады.
Заңның екінші басты бір жаңалығы сол, Үкімет айқындаған өңірлерге қоныс аударатын адамдар үшін шаруа немесе фермер қожалығына жер учаскелерін беру көзделген. Ақпарат құралдары «қазақстандықтарға елдің солтүстігінде жер таратылады» деп жазды.
Мұның мәнісін түсіндірген сенатор Советбек Медебаевтың айтуынша, халқы тығыз оңтүстік өңірлерден жұмыс күші тапшы солтүстік пен шығыс өңірлерге өз еркімен қоныс аударушыларға Үкімет айқындаған өңірлерде шаруа немесе фермер қожалығын жүргізу үшін жер учаскелері конкурстан тыс тәртіппен беріледі. Бірақ бұл жер оның меншігіне берілмейді, тегін болмайды. 5 жылға дейін мерзімге, уақытша, ақылы жер пайдалану – жалға алу құқығымен ұсынылады.
Егер қоныс аударушы бастапқы 5 жылда тұрақты тұратын жерін ауыстырса, онда жер пайдалану құқығы тоқтатылады, жер мемлекет меншігіне кері қайтарып алынады. Ал қоныстану өңірінде 5 жылдан артық тұрған қоныстанушыларға ары қарай ұзақмерзімді жер пайдалану шартын жасасуға құқық беріледі.
Еңбек министрлігінің дерегінше, шығу аймақтарына Алматы, Жамбыл, Маңғыстау, Түркістан, Қызылорда, Жетісу облыстары, Алматы мен Шымкент қалалары кіреді.
Келу аймақтарына Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Ұлытау, Қарағанды, Павлодар, Абай және Шығыс Қазақстан облыстары кіреді. Әйткенмен, бұлардың қайсысында ерікті қоныстанушы қазақстандықтарға жер берілетінін, бос жайылым жердің болуына қарай ел Үкіметі жеке анықтауға тиіс.
Үшіншіден, Ақорда хабарламасында қоныс аударушыларға және олардың отбасы мүшелеріне мемлекеттік қолдау ретінде көшуге субсидия, тұрғын үй жалдау, коммуналдық қызмет төлемдерінің шығындарына өтемақы, сондай-ақ экономикалық мобильділік сертификаттары секілді материалдық көмек көрсетілетіні жазылған.
Советбек Медебаевтың түсіндіруінше, мұндай материалдық көмек бұрыннан бар: жаңа заң тек соларға жеке сот орындаушыларының, коллекторлардың, басқасының бұғат қоюына тыйым салады.
«Ерікті қоныс аударған адамдарға және олардың отбасы мүшелеріне бюджет қаражаты есебінен көшуге, баспана жалдауға және коммуналдық қызметтерді төлеуге, тұрғын үйді сатып алуға төленетін субсидияларды банктер мен басқа да қаржы ұйымдары алдындағы қарызы үшін өндіріп алудан қорғауға бағытталған нормалар бекітілді. Борышкердің қанша қарызы болса да, оның аталған материалдық көмекті еркін пайдалануына тыйым салынбайды және өзге ешқандай шектеулер қойылмайды», – деді сенатор.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бірінші вице-министрі Ақмәди Сарбасовтың мәліметінше, кейінгі жылдары еліміздің «келу аймақтары» саналатын сегіз облысынан шетелге 170 мың адам көшіп кетті. Негізінен, Ресейге ауған. Оларға оңтүстік облыстардан 59 мың адам қоныстандырылды. Мұның сыртында жастарға арналған «Серпін», «Дипломмен – ауылға!», «Ауыл аманаты» сияқты бағдарламалар аясында сол облыстарға 20 мың жас маман барды. Нәтижесінде, шетелге көшкендердің орны 46 пайызға толықты.
Табалдырықтан адал жандар аттасын
Заңның төртінші ірі жаңалығы бойынша шетелдіктерге Қазақстан азаматтығын беруден және кері оралған бұрынғы отандастарға азаматтығын қалпына келтіруден бас тартудың жаңа, қосымша негіздері енгізілді. Жатжұрттықтар және экс-қазақстандықтар шетелде кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмыстар (педофилия) жасаса, қазақ тілін тіпті қарапайым деңгейде білмесе, Қазақстан Конституциясының негіздерінен, Ғылым және жоғары білім министрлігі айқындайтын деңгейде төл тарихымыздан хабардар болмаса, олар Қазақстан азаматы атана алмайды.
«Қазақстандық» мәртебесін иеленгісі келетін шетелдіктер мемлекеттік тілден, қазақ тарихынан, Ата Заңнан емтихан тапсыруы керек.
Бесіншіден, экстремистік немесе террористік ұйымға қатысы барлардың, қайтадан қылмыс жасаған рецидивистердің, ұйымдасқан қылмыстық топ «серкелерінің», педофилдердің, сондай-ақ Қазақстанда ауыр, аса ауыр қылмыс жасап, халықаралық шарттар негізінде өз еліне ұстап беруге жататын адамдардың Қазақстанға кіруіне тыйым салынды.
Сонымен бірге шетелдердің бірқатар азаматына мемлекет құшағын ашады. Олар үшін тұңғыш рет «алтын виза» институты енгізіліп отыр. Оған сәйкес, шетелдік қалталы азаматтар мен инвесторлар ел экономикасына қаржы құйса, онда Қазақстанда тұрақты тұруға рұқсат алу құқығын беретін көпреттік визаға қол жеткізеді. Соның арқасында елдің барлық өңірінде еркін жүріп-тұрады, жергілікті тұрғындар пайдаланатын игіліктердің қызығын көре алады. Бұған қоса, IT маманы, басқа да сұранысқа ие кәсіп иелеріне алтын виза беріледі.
Қос азаматтықты болғызбау мақсатында Қазақстан азаматтығын алған экс-шетелдік кейіннен басқа мемлекеттің азаматтығын растайтын құжаттарды пайдаланса, дереу Қазақстанның азаматтығын жоғалтады. Айта кетсек, қолданыстағы заңнамада тек шет мемлекеттің азаматтығын алғаны үшін қазақстандықтарды Қазақстан азаматтығынан айыру көзделген.
Ішкі істер министрлігінің дерегінше, 2023 жылы шетелдіктерге уақытша тұруға 584 мың 588 рұқсат берілді. Елге кіру үшін 55 091 шақыру ресімделді, 56 427 виза берілді.
Былтыр 16 028 адам Қазақстан азаматтығынан айырылды.
Қандастарға жаңа жеңілдіктер ұсынады
ІІМ хабарлауынша, 2023 жылы Қазақстан азаматтығына 26,8 мыңнан астам адам қабылданды. Басым көпшілігі – қандастар: 20,5 мыңнан асты. Соның ішінде Өзбекстан (13 244 немесе 64%), Қытай (7 686), Түрікменстан (1 778), Ресей (1 313), Моңғолиядан (802) келген.
Әлемнің әр еліне тарыдай шашыраған қазақтардың атамекенге орала алмауына олардың қазақ екенін растай алмауы да кедергі. Өйткені жергілікті қоғамнан оқшауланбау, кемсітушілік көрмеу және басқа да себептермен құжаттарында өзге ұлт көрсетілген.
Жаңа заңға сәйкес, қандас мәртебесін және Қазақстан азаматтығын жеңілдетілген тәртіппен алуға үміткерлердің паспортында немесе ұлтын растайтын басқа құжаттарында тиісті жазба болмаған жағдайларда жүргізілетін «ұлтын айқындау» рәсімі жетілдірілмек. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне ұлты қазақ екенін айқындау ережесін әзірлеу және бекіту жөніндегі өкілеттік бекітіледі. Осы мәселе бойынша шешімді жергілікті әкімдіктер ұлты қазақ екені туралы мәселелерді қарау жөніндегі комиссия құру арқылы қабылдайды. Әйтпесе, көрші Өзбекстанда, Ресейде аты да қазақ, заты да қазақ, бірақ ұлты «өзбек», «орыс» болып кеткен қандас жетерлік.
Қандастарға тағы бір жеңілдік: Үкімет оларды солтүстік не шығыс өңірлерге орналасуға шақырып, сол үшін қомақты материалдық көмектер береді, қолдау шараларын көрсетеді. Егер аязы қатты, орыстілділері көп облыста бес жыл тұрмай, климаты жылы, қазағы қалың өңірге көшіп кетсе, мемлекеттің қаражатын қайтаруы шарт.
Жаңа заң бойынша отағасы не отанасы ғалым болса, онда қандас отбасы бұл шектеуден құтылады. Ғылыми дәрежесі бар қандастарға мәртебе алған сәттен бастап 5 жыл ішінде қоныстандыру өңірінен басқа өңірге мемлекеттік жәрдемақыны қайтармай өз еркімен көшу құқығы енгізіліп отыр.
Мемлекет бұған елімізге шетелдегі қазақ ғалымдарын тарту үшін барды. Әйтпесе, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, тарихи Отанына оралатын қазақтардың көбінің білімі төмен, біліктілігі, мамандығы жоқ.
2024 жылдың бірінші тоқсанында 2 800 этникалық қазақ атажұртпен табысып, қандас мәртебесін алды. Жалпы, 1991 жылдан бері республикаға 1 миллион 131,1 мың этникалық қазақ оралды. Жыл басынан Қазақстанға келген қандастардың жартысы (49,6%) Қытайдан, 31,9% – Өзбекстаннан, 6,5% – Моңғолиядан, 3,9% – Ресейден, 6,8% – Түрікменстаннан және 1,3% басқа елдерден болды.
Биылғы наурыздағы жағдай бойынша еңбекке қабілетті жастағы қандастардың үлесі 58,7%, балалар – 31,9%, зейнеткерлер – 9,4%. Еңбекке қабілетті жастағы қандастардың ішінде небәрі 16,9%-ы – жоғары білімді, 21,3%-ы – орта кәсіби білімді. 55,3%-ы тек мектеп қана бітірген, 6,5%-ының ешқандай білімі жоқ.
Қорыта айтқанда, жаңа заң көші-қон саясатын тиімдірек іске асыруға, ел өңірлерінің экономикалық және еңбек қажеттілігіне қарай көші-қон ағынын бөлуге, жұмыс күшін оңтүстіктен еңбек ресурстарына зәру солтүстік және шығыс облыстарға қоныстануды ынталандыруға және жоғары білікті шетелдік жұмыс күшін, ғалымдар мен инвесторларды республикаға тартуға ықпал ететін болады.
Елдос СЕНБАЙ