Көш түзелсе, елге ел қосылады

Қоныстанушыларға жер үлестіріле ме?

Бұдан былай мемлекеттік тіл­ді және Қазақстан та­ри­хын білмейтін шетелдіктер Қа­­­зақстан азаматтығын ала ал­майды. Экстремизмге және тер­ро­ризмге қатысы бар шетелдіктер ел­ге кіргізілмейді. Қазақстанның кө­гілдір паспортына ие бол­ған­нан кейін шетелдік паспортынан құ­­тыл­маған немесе өзге елдің аза­­­­мат­тығына қоса кірген бұрын­ғы жат­жұрттық азаматтар дереу Қа­зақстан азаматтығынан айы­ры­лады.

Осы және басқа жаңа­шыл­дық­тар Мемлекет басшысы қол қой­ған «Кейбір заңнамалық акті­лер­ге халықтың көші-қоны және қыл­мыстық-атқару жүйесі сала­ла­рындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңында қарастырылған. 

Осыған орай Ақорда заңның бас­ты жаңалықтарын атап өтті. Б­і­­ріншіден, онда қылмыстық-ат­қару жүйесі мекемелеріндегі, тер­­­геу және уақытша ұстау изо­ля­тор­ла­рындағы бейнебақылау жүйе­­­лерін бүлдіргені үшін қыл­мыс­­тық жауапкершілік белгілен­ген.

Қылмыстық жазаның бұл жа­ңа түрі Қылмыстық кодекске жа­ңа 428-1-бап ретінде енгізілді. Іш­кі істер министрінің орын­ба­сары Игорь Лепеханың түсін­діруін­ше, бұл қылмыстар жай ға­на бөтеннің мүлкін бүлдіруге ба­ғытталмаған, ол түрмелердегі бас­қаруға және тәртіпке қарсы ба­ғытталған: қылмыскерлер не­ме­се олардың ықпалымен қыз­мет­керлер бейнекамераларды не құ­қыққа қайшы іс-әрекеттерді жа­сыру немесе алда соны жасау үшін бүлдіреді. 

Мәселен, 2015-2022 жылдар ара­лығында сотталғандар – 824, 2023 жылы 562 видеокамераны қа­сақана бұзып тастаған. Енді жаңа 428-1-бапқа сәйкес, «жа­за­ны өтеудің белгіленген тәртібін, ұстау режимін бұзу мақсатында қыл­мыстық-атқару (пенитен­циар­лық) жүйесі мекемелерінде, тергеу, уақытша ұстау изолятор­ла­рында бейнебақылау жүйесін, оның компоненттерін қасақана жой­са немесе бүлдірсе» екі жылға дейін бас бостандығынан айы­ры­лады. 

Бейнебақылау жүйесін, оның жабдықтарын түрме қызметкері бүл­дірсе, екі жылдан бес жылға дейін сотталады. Егер бұл қыл­мыс­ты адамдар тобы жасаса, әр мү­шесі бестен жеті жылға дейін ер­кіндігінен айырылады. 

Заңның екінші басты бір жаңа­лығы сол, Үкімет айқы­н­да­ған өңірлерге қо­ныс аударатын адам­дар үшін шаруа немесе фер­мер қожалы­ғы­на жер учаскелерін беру көздел­ген. Ақпарат құрал­да­ры «қазақ­стан­дықтарға елдің сол­түстігінде жер таратылады» деп жазды. 

Мұның мәнісін түсін­дір­ген сенатор Советбек Ме­дебаевтың айтуынша, халқы тығыз оңтүстік өңірлерден жұмыс күші тапшы солтүстік пен шығыс өңір­лерге өз еркімен қоныс ау­дару­шыларға Үкімет айқындаған өңірлерде шаруа немесе фермер қо­жалығын жүргізу үшін жер учас­­келері конкурстан тыс тәр­тіп­пен беріледі. Бірақ бұл жер оның мен­шігіне берілмейді, тегін бол­майды. 5 жылға дейін мерзім­ге, уа­қытша, ақылы жер пайда­ла­ну – жалға алу құқығымен ұсы­­­­ны­ла­ды. 

Егер қоныс аударушы бас­тап­қы 5 жылда тұрақты тұратын же­рін ауыстырса, онда жер пайд­ала­ну құқығы тоқтатылады, жер мем­лекет меншігіне кері қай­та­рып алынады. Ал қоныстану өңі­рін­де 5 жылдан артық тұрған қо­­­­ныстанушыларға ары қарай ұзақ­мерзімді жер пайдалану шар­тын жасасуға құқық беріледі. 

Еңбек министрлігінің дере­гін­ше, шығу аймақтарына Алма­ты, Жам­был, Маңғыстау, Түркі­стан, Қы­­­­зылорда, Жетісу об­лыс­тары, Ал­ма­ты мен Шымкент қалалары кіреді.

Келу аймақтарына Солтүс­тік Қазақ­стан, Қостанай, Ақмола, Ұлытау, Қара­ғанды, Павлодар, Абай және Шығыс Қазақстан облыстары кі­реді. Әйткенмен, бұ­лардың қай­­­сысында ерікті қо­ныстанушы қа­­зақстандықтарға жер берілетінін, бос жайы­лым жер­дің болуына қарай ел Үкіметі же­ке анық­тауға тиіс. 

Үшіншіден, Ақорда хабарла­ма­сында қоныс аударушыларға жә­не олардың отбасы мүшелеріне мем­лекеттік қолдау ретінде кө­шуге субсидия, тұрғын үй жалдау, ком­муналдық қызмет төлем­де­рінің шығындарына өтемақы, сон­дай-ақ экономикалық мо­биль­ділік сертификаттары секілді материалдық көмек көрсетілетіні жазылған.

Советбек Медебаевтың түсін­діруінше, мұндай материалдық көмек бұрыннан бар: жаңа заң тек соларға жеке сот орын­дау­шы­ларының, коллекторлардың, бас­­­­қасының бұғат қоюына тыйым салады.

«Ерікті қоныс аударған адам­дарға және олардың отбасы мү­ше­леріне бюджет қаражаты есе­бінен көшуге, баспана жалдауға жә­не коммуналдық қызметтерді тө­леуге, тұрғын үйді сатып алуға тө­ленетін субсидияларды банктер мен басқа да қаржы ұйымдары ал­дындағы қарызы үшін өндіріп алу­дан қорғауға бағытталған нор­малар бекітілді. Борышкердің қан­ша қарызы болса да, оның атал­ған материалдық көмекті ер­кін пайдалануына тыйым салын­бай­ды және өзге ешқандай шек­теу­лер қойыл­май­ды», – деді се­на­тор.

Еңбек және халықты әлеу­мет­тік қорғау бірінші вице-ми­нист­рі Ақмәди Сарбасовтың мә­ліметінше, кейінгі жылдары елі­міздің «келу аймақтары» сана­ла­тын сегіз облысынан шетелге 170 мың адам көшіп кетті. Негі­зі­нен, Ресейге ауған. Оларға оң­түс­тік облыстардан 59 мың адам қо­ныстандырылды. Мұның сыр­тын­да жастарға арналған «Сер­пін», «Дипломмен – ауылға!», «Ауыл аманаты» сияқты бағдар­ла­малар аясында сол облыстарға 20 мың жас маман барды. Нә­ти­же­сінде, шетелге көшкендердің ор­ны 46 пайызға толықты.

Табалдырықтан адал жандар аттасын

Заңның төртінші ірі жаңа­лы­ғы бойынша шетелдік­тер­ге Қазақстан азаматтығын беру­ден және кері оралған бұ­рын­­ғы отандастарға азаматтығын қал­пына келтіруден бас тартудың жаңа, қосымша негіздері енгі­зіл­ді. Жатжұрттықтар және экс-қа­зақ­стандықтар шетелде кәме­лет­ке толмағандардың жыныстық тиіс­пеушілігіне қарсы қылмыстар (педофилия) жасаса, қазақ тілін тіпті қарапайым деңгейде біл­ме­се, Қазақстан Конституциясының не­гіздерінен, Ғылым және жоға­ры білім министрлігі айқындай­тын деңгейде төл тарихымыздан хабардар болмаса, олар Қазақстан азаматы атана алмайды. 

«Қазақстандық» мәртебесін ие­ленгісі келетін шетелдіктер мем­­лекеттік тілден, қазақ тари­хы­нан, Ата Заңнан емтихан тапсыруы ке­рек. 

Бесіншіден, экстремистік не­месе террористік ұйымға қатысы бар­лардың, қайтадан қылмыс жа­саған рецидивистердің, ұйым­дас­қан қылмыстық топ «серке­ле­рі­нің», педофилдердің, сондай-ақ Қазақстанда ауыр, аса ауыр қыл­­мыс жасап, халықаралық шарт­­тар негізінде өз еліне ұстап бе­ру­ге жататын адамдардың Қа­зақ­­станға кіруіне тыйым салын­ды. 

Сонымен бірге шетел­дер­дің бірқатар азаматына мемлекет құшағын ашады. Олар үшін тұңғыш рет «алтын виза» инс­титуты енгізіліп отыр. Оған сәй­кес, шетелдік қалталы аза­мат­тар мен инвесторлар ел эко­но­ми­ка­сына қаржы құйса, онда Қа­зақ­стан­да тұрақты тұруға рұқсат алу құ­қығын беретін көпреттік визаға қол жеткізеді. Соның арқасында ел­дің барлық өңірінде еркін жү­ріп-тұрады, жергілікті тұрғындар пай­­даланатын игіліктердің қызы­ғын көре алады. Бұған қоса, IT ма­маны, басқа да сұранысқа ие кә­­сіп иелеріне алтын виза бері­ле­ді.

Қос азаматтықты болғызбау мақ­сатында Қазақстан азамат­ты­ғын алған экс-шетелдік кейіннен бас­қа мемлекеттің азаматтығын рас­тайтын құжаттарды пайда­лан­са, дереу Қазақстанның азамат­ты­ғын жоғалтады. Айта кетсек, қол­даныстағы заңнамада тек шет мем­лекеттің азаматтығын алғаны үшін қазақстандықтарды Қазақ­стан азаматтығынан айыру көз­дел­ген.

Ішкі істер министрлігінің де­ре­гінше, 2023 жылы шетел­діктер­ге уақытша тұруға 584 мың 588 рұ­қсат берілді. Елге кіру үшін 55 091 шақыру ресімделді, 56 427 ви­за берілді. 

Былтыр 16 028 адам Қазақстан аза­маттығынан айырылды.

Қандастарға жаңа жеңілдіктер ұсынады

ІІМ хабарлауынша, 2023 жы­лы Қазақстан азаматтығына 26,8 мыңнан астам адам қабылданды. Басым көпшілігі – қандастар: 20,5 мың­н­ан асты. Соның ішінде Өз­бекстан (13 244 немесе 64%), Қы­­тай (7 686), Түрікмен­стан (1 778), Ре­сей (1 313), Моң­ғо­лия­дан (802) кел­ген. 

Әлемнің әр еліне тарыдай ша­шы­раған қазақтардың атамекенге орала алмауына олардың қазақ еке­нін растай алмауы да кедергі. Өйт­кені жергілікті қоғамнан оқ­шау­ланбау, кемсітушілік көрмеу және басқа да себептермен құ­жат­тарында өзге ұлт көрсетілген. 

Жаңа заңға сәйкес, қандас мәр­тебесін және Қазақ­стан азаматтығын жеңілдетілген тәр­тіппен алуға үміткерлердің пас­­портында немесе ұлтын рас­тай­­тын басқа құжаттарында тиіс­ті жазба болмаған жағдайларда жүр­гізілетін «ұлтын айқындау» рәсімі жетілдірілмек.  Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрлігіне ұлты қазақ екенін айқындау ережесін әзірлеу және бекіту жөніндегі өкілеттік бе­кі­ті­леді. Осы мәселе бойынша ше­шім­ді жергілікті әкімдіктер ұлты қазақ екені туралы мәселелерді қа­рау жөніндегі комиссия құру ар­қылы қабылдайды. Әйтпесе, көр­ші Өзбекстанда, Ресейде аты да қазақ, заты да қазақ, бірақ ұл­ты «өзбек», «орыс» болып кеткен қан­дас жетерлік. 

Қандастарға тағы бір жеңіл­дік: Үкімет оларды солтүстік не шы­­ғыс өңірлерге орналасуға ша­қы­­рып, сол үшін қомақты мате­риал­­дық көмектер береді, қолдау шараларын көрсетеді. Егер аязы қат­ты, орыстілділері көп облыста бес жыл тұрмай, климаты жылы, қа­зағы қалың өңірге көшіп кетсе, мемлекеттің қаражатын қайтаруы шарт. 

Жаңа заң бойынша отағасы не отанасы ғалым болса, онда қан­дас отбасы бұл шектеуден құ­ты­лады. Ғылыми дәрежесі бар қан­дастарға мәртебе ал­ған сәттен бас­т­ап 5 жыл ішінде қо­ныс­тан­ды­ру өңірінен басқа өңір­ге мем­ле­кеттік жәрдемақыны қай­тар­май өз еркімен көшу құқы­ғы ен­гізіліп отыр.

Мемлекет бұған елімізге шет­ел­дегі қазақ ғалымдарын тарту үшін барды. Әйтпесе, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігінің мәліметінше, тарихи Отанына оралатын қазақтардың көбінің білімі төмен, біліктілігі, мамандығы жоқ. 

2024 жылдың бірінші тоқса­нын­да 2 800 этникалық қазақ ата­жұртпен табысып, қандас мәр­тебесін алды. Жалпы, 1991 жыл­дан бері республикаға 1 мил­лион 131,1 мың этникалық қазақ орал­ды. Жыл басынан Қазақстан­ға келген қандастардың жартысы (49,6%) Қытайдан, 31,9% – Өз­бек­­станнан, 6,5% – Моңғолия­дан, 3,9% – Ресейден, 6,8% – Тү­рік­менстаннан және 1,3% басқа елдерден болды. 

Биылғы наурыздағы жағдай бойынша еңбекке қабі­лет­ті жастағы қандастардың үлесі 58,7%, балалар – 31,9%, зейнет­кер­лер – 9,4%. Еңбекке қабілетті жас­тағы қандастардың ішінде не­бәрі 16,9%-ы – жоғары білімді, 21,3%-ы – орта кәсіби білімді. 55,3%-ы тек мектеп қана бітірген, 6,5%-ының ешқандай білімі жоқ. 

Қорыта айтқанда, жаңа заң кө­ші-қон саясатын тиімдірек іске асы­руға, ел өңірлерінің эко­но­ми­калық және еңбек қажеттілігіне қарай көші-қон ағынын бөлуге, жұмыс күшін оңтүстіктен еңбек ре­сурстарына зәру солтүстік жә­не шығыс облыстарға қоныс­тану­ды ынталандыруға және жо­­ға­ры білікті шетелдік жұмыс кү­шін, ғалымдар мен инвес­тор­лар­д­ы республикаға тартуға ық­пал ететін болады.

Елдос СЕНБАЙ