Қайта оралған Кертағы

Ғалымдар «Керқұлан-Кер­тағы» деп ресми түрде ат бер­ген Пржевальский жылқы­сы­ның байырғы мекені – Орталық Азия, оның ішінде қазақтың кең са­харасы екені әмбеге аян. Тарих­шы­лардың айтуынша, осы ұлы да­ланың шөлді, шөлейтті айма­ғын­да, Ертіс пен Іле, Есіл мен То­был өзендерінің бойын мекен ет­кен  осынау жабайы жылқылар за­манында ақ бөкенше жосылып, үйір-үйірімен жортқан деседі. Ең өкініштісі, сол қазақ сахарасынан керт­ағыны 1930 жылдардан кейін еш­кім кездестірмеген екен. Ұлы да­­­ладан жануардың жойылып ке­туін ғалымдардың бір тобы қазақ­тың басына төнген ашаршылық­тың салдары деп пайымдайды. Ал зерт­теушілердің енді бірі сол за­ман­да алқаптарда тараған түрлі ви­рустық инфекцияның бол­уы­нан тұқымы тұздай құрып кеткен дей­ді. Тіпті, аңшылар бірін де қал­дырмай қырып тастаған деген тұ­жырым да жоқ емес. Бірақ соң­ғы нұсқа ұлтымыздың ұлық дәс­тү­рі мен танымына сай келмейді. Не дегенмен де қазақ даласына қай­та оралып жатқан керқұлан, кер­­тағының ендігі тағдыры өз қо­лы­мызда.  

Былтырғы 24 сәуірде Астанада өт­кен Қазақстан – Чехия бизнес фо­румында  еліміздің Орман ша­руа­шылығы және жануарлар дү­ние­сі комитеті мен Прага  хайуа­нат­тар бағы «Жойылып кету қаупі тө­ніп тұрған жануар түрін  (Пр­же­вальский жылқысы / Equus Przewalskii) қорғау туралы» мемо­ран­дум­­ға қол қойды. Аталған ме­­­­­мо­­­рандум аясында Чех Рес­пуб­ликасы мен Германия Федеративті Респуб­ли­касынан 2024 жылдың маусым айын­да барлығы  8 жануарды (Че­хия­дан 4 бас, Германиядан 4 бас), Қа­зақстанға алып келіп, Қостанай облысының аумағындағы «Алтын дала» мемлекеттік табиғи резер­ваты» РММ-на реинтродукциялау жоспарланған болатын.  Бүгінде сол белгіленген жоспардың ал­ғаш­­қы қадамы сәтті жүзеге асып отыр. 

Чехиялық Әуе қарулы күш­те­рінің арнайы ұшағы Арқалық қа­ласының әуежайына келіп қон­ған­да шынымен де тебірендік. Ал­­ғаш­қы рейспен барлығы 4 бір­дей жылқы келеді деп айтыл­ға­ны­мен, бұл жолы үш жануар борттан тү­­сірілді. Себебі жылқыларды ұшақ­­­қа тиеу кезінде біреуі өзін жай­­­сыз сезініп, өзгеше мінез та­ныт­­қан. Содан соң ұрғашы биенің біреуін қалдырып кетуге тура кел­ген екен. 

Қайта оралған қазақтың кер­тағысын қарсы алуға Экология жә­не табиғи ресурстар министрі Ер­лан Нысанбаев, Қостанай об­лысының әкімі Құмар Ақсақалов, Чехия Республикасының Қазақ­стан­дағы елшісі Павол Шепеляк бас­таған Чехия Республикасынан кел­ген де­легация мүшелері және жер­­гі­лікті қоғам белсенділері мен ға­­лым­дар келді. 

Білуімізше, қазақ даласына қылқұйрықтының бұл түрі бірінші рет жеткізіліп отырған жоқ екен. Бұған дейін «Алтын емел» табиғи қорығына бірнешеуі әке­лінген. Бірақ ол жануарлар екі-үш рет құлындағанымен, саны еш өспеген. Себебі олар бір-бірі­мен туыс болып кеткен. Сол се­беп­­ті өсіп-өнуі мүмкін болмаған.

Қалай сақталып қалды екен?

6000 шақырымдық жолды арт­қа тастап, Торғай даласына тұяғы тиген жануарлар Еуропа­дағы ең ірі хайуанаттар бағынан әкелінді. Әлем ғалымдары қылқұйрықтыны хайуанаттар бағында баптап, жо­ға­лып кетуден аман алып қалған.

Бұл түр 1932 жылы әлемде жойы­лып кету қаупі төнген жа­нуар­лар қатарына енгізілген. Дүние­жүзілік генеалогиялық кітапқа тізімі жасалып, құлындарға дейін жіті бақыланып, ерекше жағдайда ғылыми араласулар басталған. Осылайша, Прага хайуанаттар ба­ғында көбейтілген. Әрине, бұ­ған дейін де жылқының осы түрін чех­тар өзге де елдерге жіберіп бай­­­­­­қаған. Бірақ жерсіну болмаған көрінеді. 2011 жылы Моңғолия мен Чехия бірлесіп бағдарлама жа­­салып, жануарларды байырғы мекеніне қайта жерсіндіру жо­ба­сын бастайды. Жоба сәтті жүр­гі­зіл­гендіктен, ол елдегі жылқы са­­­­ны қазір мыңның үстінде екен.  

15 сағатқа созылған ұшу уа­қыт­ында жануарлар сағат сайын мал дә­рігерінің бақылауында болған. Ал­ғаш рет ресейлік ғалым Ни­ко­лай Пржевальский Азияға жасаған саяхаты барысында 1881 жылы құжат жасап, «қолға үйрен­бейтін ерекше мінезі бар жылқы тектес жабайы аң не жылқы түрі» деп патшаға есеп береді. Содан бері жануардың бұл түрі ғылыми тілде Пржевальский жылқысы атанып кеткен. Қазір дүниежүзілік популяциясы 2000-нан асады. Оның жартысынан көбі бүгінде Моңғолия мен Қытай еліндегі жабайы табиғатта жайы­лып жүр. 

Еліміздегі Зоология инсти­ту­тының 2023 жылғы 14 қарашадағы №30-П бұйрығына сәйкес Жануарлардың қазақша атау­лары және зоологиялық тер­ми­нологиялар жөніндегі комис­сия құрылған. Қазақстан Қызыл кітабындағы жануарлардың тізі­міндегі  бұл түрге қазақша атау беру туралы түскен ұсынысты қа­рау үшін 10 мамырда комиссия құрамы қайта жиналады. Құ­ра­мына тарихшылар мен этног­раф­тар, өлкетанушылар да тартылады. Комиссия жан-жақты тұжырым жа­сай келе Пржевальский жыл­қы­сының қазақша атауын «Кер­құлан» ғана емес, оған «Кертағы» деген синоним қосады. Тарихи деректер мен көптеген әдебиетте со­лай берілген екен. Енді коми­сия­ның шешімімен Қазақстан Қы­зыл кітабында Лошадь Прже­вальс­кого – «Керқұлан, Кертағы» деп аталатын болды. Негізі, бұл қо­­сарлы атаудың ішіндегі кер­та­ғы дұрыс екеніне илануға болады. Атауға байланысты ел арасында түрлі даулы әңгіме көп. Керқұлан, тарпаң, құлан, жабайы жылқы деп жа­тады. Жылқы тарихын зер­­де­леп, этнографиялық материал­дар­ды, көне жазбаларды, аңыз-әң­гі­ме­­лерді, батырлар жырын, архив жә­не ауызша деректерді көз майын тауыса салыстырып «Қа­зақ жылқысының тарихы» атты ке­шенді еңбек жазған ғалым Ах­мет Уәлиханұлы қылқұй­рықты­ның бұл түрін «тарпаң» не «тағы» деп көрсетеді. Моңғол халқы бұл түр­ді «Тахийн» дейді екен. Киіз туыр­лықты моңғолдың «Тахийн» сө­зін қазақ тіліне аударсақ, «жа­байы», «тағы» дегенді білдіреді. Жа­зушы, тарихшы Мұхтар Ма­ғауин да осы тағы ұғымын нақты­лай­ды. Демек, «Кертағы» деп атау жаң­сақ болмас деген ой түйдік.

Торғай даласы – ең қолайлы аймақ

Кертағыны Прага және Бер­лин хайуанаттар ба­ғы­нан Торғай да­­­ласындағы «Алтын Дала» мем­лекеттік табиғи резерватына реинт­родукциялау (тарихи мекендеу орын­дарына жіберу) үшін мұн­да­ғы мамандар да үлкен дайындық жа­саған екен. Жабайы табиғатқа ба­рынша беймделіп кету мақса­тын­да суы мол, шөбі шүйгін аумақ ар­найы таңдалып отырған көрі­неді. 

«Бүгін біз Қазақ­стан дала­сы­­ның байыр­­ғы ме­­кен­­деу­ші­сі – кер­­та­­ғы­ны ер­кін­дік­ке жі­бе­ріп, та­би­­­ға­­ты­мы­з­дың асыл­­­­дарын то­­­­­­­лық­­­­­­­ты­рып, жабайы та­биғатты сақ­­­тап қалу­дың жаңа ке­зеңін бас­тап отырмыз де­сем бо­лады. Бұған Чехия Рес­пуб­­ли­ка­сы, Германия Федеративтік Рес­пуб­ликасы ел­шіліктері, Прага мен Берлиннің хайуанаттар бағы және Франк­фурт зоология қоғамы ерек­ше үлес қос­ты. Сонымен қо­са, еліміздің таби­ға­ты үшін мем­ле­кетіміздің де жа­сап жатқан қам­­­қорлығы зор деп т­ү­сінген дұ­рыс. Біз бұған дейін де бір­неше жабайы жануарды мо­лайт­тық. Олардың өсіп, еркін жайылуына жағдай ту­ғыз­ған­быз. Сон­дықтан тәжірибеміз жет­кі­лік­ті, ға­­лым­да­ры­мыз дайын. Кер­тағы да біз­дің Тор­ғай-Тобыл да­­ласында ер­­­­кін өсіп, кең та­райды деп се­­­­не­мін», – де­­ді шара ба­­­­рысында   Эко­­­­логия жә­не табиғи ресурстар ми­нистрі Ерлан Нысанбаев. 

Қылқұйрықтың екеуі ұрғашы бие болса, қалған біреуі ZORRO есім­­ді айғыр. Прага хайуанаттар пар­­кі «Алтын Дала» мемлекеттік та­­биғи резерватының ерек­ше­лік­те­ріне сәйкеседі екен. 

«Кертағы – бұл таза қанды жыл­қы текті жабайы жануар. Ол кә­дімгі өзіміздің жылқылармен бу­дандасып кетуі әбден мүмкін. Сол себепті біз қанды таза сақтау ма­қ­сатында Кертағы, Керқұланды ар­найы бақылауда ұстаймыз. «Ал­тын Дала» мемлекеттік табиғи ре­зерваты – қол жылқылары жоқ ме­кен. Екіншіден, бұл алқап қо­рек­тік алуантүрлілікке өте бай жә­не суы тұщы әрі мол болып отыр. Шетелдік ғалымдар да осы мә­­селеге жоғары деңгейде мән бер­ді. Жануарларды бір жыл бойы­­­на 51 гек­тар ал­қап­та бақы­лау­да ұстай­мыз. Одан кейін аумақ кө­­­лемі де ке­зең-кезеңі­мен ұлғай­ты­ла береді. Ол уақытта түр­­лі ма­ман мен бақы­лау­­­шы­ның саны ар­тады», – дейді Қазақ­стан­ның биоалуантүрлілікті сақтау қауым­­дастығының атқарушы ди­рек­торы Вера Воронова. 

Айта кететіні, бұл жоба Қазақ­станның биоалуантүрлілікті сақ­тау қауымдастығы мен Чехиядағы Прага жануарлар паркі арасында 2017 жылдан бері жүргізіле бас­таған. Нәтиже жүзеге асып жат­қанына қуанған Вера Воронова Кер­тағыны далаға жіберген сәтте көзіне жас келгенін жасыра ал­­­мады. 

«Жақын арада Берлиннен бор­тында төрт жабайы кертағы бар тағы бір ұшақ Арқалық әуежайына келіп қона­ды. Осылай­ша, біз мұн­да­ғы жыл­­­­­­қы­лар са­­нын қы­рық­­­қа жет­кі­­­­земіз. Әри­не, 20 сағат әуе­де болу – жан­уар­­лар үшін стрес­тік жағ­дай. Сон­­дықтан жыл­­­­қылар­дың бұл ме­кенге үйре­ніп, қа­лып­та­сып кетуін Прага зоопаркінің мамандары мен қазақстандық мамандар бір­лесе оты­рып қолға ала­ды. Бұл үй жануары емес, жа­байы жылқы бол­ған­дық­тан, үне­мі ба­­­қы­лауда болуы маңыз­ды», – деді Прага зоопар­кі­нің директоры Мирослав Бобек.

Бастысы, заманында жойы­лып, далада тұяқ ізі қал­ма­ған төл жануардың қайта оралуын жақсылыққа жорыдық. Мыңдаған шақырымды артқа тастап, аспанға жол салып келген Кертағы қазақ даласына еш кедергісіз үйрене­ті­ні­не сенім мол. Бұған ғалымдар да, мамандар да, тіпті Чехия зо­опар­кінің өкілдері де сеніп отыр. Өсу қарқыны тұрақты болса, даланың кер­тағысы қазақ сахарасында әлі-ақ жосыла шауып жүретін болады.

Бердібек ҚАБАЙ