Мұндай сабақтарда балаларға қарызға батпау үшін қалай дұрыс несие алу туралы, бюджетті қалай жоспарлау керектігін, максималды кірістілікпен қалай инвестициялау жайында айтады. Бірақ мұндай сабақтарды бейінді емес мұғалімдер, оның ішінде қазақ тілі, тарих, еңбек және дене шынықтыру оқытушылары жүргізеді. Сонымен қатар әзірге балаларды оқытатын арнайы оқу құралы да жоқ. Осы мәселе төңірегінде экономист Мақсат Халықпен әңгімелескен едік.
– Мақсат мырза, елімізде «Қаржылық сауаттылық» пәні енгізілсе, оқу бағдарламасында не қамтылуы керек?
– Бірінші кезекте жалпы қаржылық сауаттылықтың өзіне қарапайым түрде келсе деп ойлаймын. Себебі қазіргі кезде бізде қаржы жүйесін банктер, салықтар, мемлекеттік бюджет және т.б. секілді мәселелердің әсерінен күрделі деп қабылдайды. Шын мәнісінде, біздің күнделікті тіршілігімізде қабылдап жатқан шешімдеріміздің барлығы қаржылық шешімдермен байланысты. Сол себепті осы мәселеде жан-жақты сауатты болса, онда өмірімізде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге қадам басар едік. Демек, қаржылық сауаттылық қарапайым ғана алаяқтардан қорғана білу, жеке қаржыңызды депозитте сақтау, оны қорландырып жинақтау және ұлғайту жолдарын меңгеру, депозиттен де бөлек қаржылық құралдарымен танысу, сонымен қатар несиені тыңғылықты зерттеп білу секілді құндылықтардан құралады. Егер несиенің пайыздық мөлшерлемесі тым жоғары болып кеткенде ол да тиімсіз құралға айналады. Сондықтан тиімді шарттармен алудың да көптеген мүмкіндігімен танысқан жөн.
Әсіресе, қазір – әртүрлі қаржы пирамидалары дамыған және әртүрлі заманауи техникалық құрылғылар арқылы алаяқтардың шабуылы өршіген заман. Алаяқтар адамның дауысын жазу арқылы, оны өңдеп, жалған телефон қоңырауларымен адамды адастыратын кезеңде қаржылық сауаттылық олардың осындай қитұрқы әрекеттеріне төтеп беруге көмектеседі.
Оқу жоспарын қалай құрамыз? Әрине, ең біріншіден, оқу бағдарламасында экономиканың негізгі заңдылықтарымен таныстыратын боламыз. Сонымен қатар қаржылық есептеудің ең жеңіл формулаларын енгізу жоспарда бар. Егер де ары қарай белгілі бір кәсіппен шұғылданамын деген мақсаты бар оқушылар үшін бизнес жоспар құру үлгісімен таныстыратын боламыз. Әрине, мен қысқаша ғана тоқталып өттім, бірақ осы мәселелерді негізге ала отырып, толыққанды қолданбалы білім беруге тырысамыз. Жалпы, экономиканың өзі қолданбалы ғылым. Сондықтан оны жастар арасында көбірек насихаттайтын болсақ, пайдасы орасан болады деген сенімдемін.
– Қазір QazBilim лицейіне арнайы «Қаржылық сауаттылық» пәнінің білім бағдарламасын дайындап жатыр екенсіздер. Сол туралы айтып берсеңіз?
– QazBilim лицейімен бірігіп, «Қаржылық сауаттылық» курсын енгізуді қолға алып бастадық. Меніңше, бұл дер кезінде жасалып жатқан, дұрыс бағыттағы қадам деп есептеймін. Бұл пән еліміздің кейбір өңірлерінде біршама уақыттан бері қосымша сабақ ретінде өткізіліп келеді. Өзім университетте «Экономикалық теориядан» сабақ беремін. Сонда 1-курс студенттерінің арасында көпшілігі мектеп қабырғасында «Экономика» пәнін оқығанын айтып жатады. Бірақ еліміздің түкпір-түкпірінен келген жастардан «не өттіңдер?» деп сұрасаң, «кітапханашы апай немесе география пәнінің мұғалімі сабақ берген еді» дегенді естисің. Демек, ол пәннен нақты ешқандай экономикалық білім алмады деуге негіз бар. Тек ішінен бірен-саран Назарбаев зияткерлік мектептерінің түлектері ғана осы пәнді ағылшын тілінде өттік деп ағынан жарылады. Бұдан біз «Қаржылық сауаттылық» пәнін өткізу елімізде әлі де дұрыс жолға қойылмағанын көреміз.
Мұндай мәселемен күнделікті бетпе-бет келіп жүргендіктен, соңғы уақытта еліміздегі қаржылық сауаттылық деңгейін арттыруға қалай үлес қосуға болады деген сұрақ мазалайтын. Ойлана келе, мұның шешімі мектеп қабырғасынан бастау керек деген ойға келдім. Әрине, осыған дейін бастауыш сынып оқушыларына арналған «Қаржылық әліппе», 6-7 сыныптарда «Экономикаға кіріспе», 9-10 сыныптарда «Іскерлік негіздері» деген пәндер өткізілсе деген ұсыныстарды жиі-жиі айтып та жүрдім. Олай болмаған күннің өзінде жоғары сынып оқушыларына «Қаржылық сауаттылық негіздері» деген пәнді жүргізсек деген байламға келіп отырмыз. 9-10 сыныптың балаларына жүйелі түрде қаржы қағидаларын үйретер болсақ, өскелең ұрпақты үлкен өмірге дайын болатындай, алаяқтарға оңайлықпен алданбайтындай және де өзінің қаржылық кіріс-шығыс есептерін дұрыс жүргізе алатын, қаражатын басқара алатын азамат ретінде дайындауға үлес қоссақ деген жоспарымыз бар. Сол себепті Аятжан Ахметжан бауырымызбен келісіп, осы мәселені қолға алып жатырмыз. Қазір команда болып бірге әлемдік тәжірибеде бұл пән қандай методикалармен жүргізілетінін зерттеп жатырмыз. Күзде осының барлығын бір жүйеге келтіріп, бастап кетсек деген ниеттеміз. Бір жылда бұл апробациядан өтеді. Менің ойымша, жылдың соңында біз өз тәжірибемізге негіздей отырып, қаржылық сауаттылықты жүйелі түрде ұйымдастыру мен жүргізу бойынша арнайы оқу әдістемесін дайындап шығатын боламыз.
– Бұл пәнді кімдер оқытады, экономистердің арнайы педагогикалық білімі жоқ. Қосымша курстар арқылы мұғалімдерді қайта даярлау білім сапасын төмендетпей ме? Тиімді жолы қандай?
– Бұл сұрақ өте өзекті. Бүгінде елімізде дәл осы пәнді дайындай алатын және осы сабақтан бере алатын оқытушылар бар орталықты көріп тұрған жоқпын. Әсіресе, қазақ тілінде қазақы құндылықтармен, қазақы мысалдармен жеткізетін ұстаздар кемде-кем. Сондықтан бұл мен үшін алдыма қойған үлкен миссия ретінде қабылдап отырмын. Сол себепті біршама уақыт ғылыми зерттеулермен айналысқан, шетелде білім алып келген, жоғары оқу орындарында сабақ беретін тәжірибелі азаматтармен осы істі қолға алып отырмыз. Дәл қазір бастап кету үшін бұл бір қиындық туғыза қоятын шаруа емес дегім келеді. Дегенмен методика тұрғысынан, әрине көп ізденіс қажет. Себебі қазіргі жастар – геймификацияны жақсы көреді, заманы бөлек Z ұрпақ. Осы тұрғыдан оларға қызықты болатындай, оларды еліктіріп әкете алатындай әртүрлі әдіс тәсілді қазір ойластырып жатырмыз. Бірден алып оны қолданбалы білім ретінде пайдаланып кетудің де жолдарын қарастырып жатырмыз.
– Азаматтардың көп несие алуын қаржылық сауатсыздықпен байланыстырып жатады. Бұл қаншалықты шындыққа жанасады?
– Әрине, адамдардың көп несие алуын тек қаржылық сауатсыздыққа телу дұрыс емес. Оған екіжақты көзқараспен қараған дұрыс. Егер де несиенің пайыздық мөлшерлемесі жоғары болса, яғни елдегі базалық мөлшерлеменің өзі қазіргідей жоғары болса, белгілі бір дәрежеде әлі де бізде несие алу көлемі жоғары деген сөз. Егер соған қарамастан несие алу үрдісі көбейе берсе, онда ол, иә, қаржылық сауатсыздықтан деуге негіз бар. Мысалы, дамыған мемлекеттерде несие пайызы өте төмен, 2-4 пайыз шамасында. Ондай несиені алу өте оңай және қайтару да қатты қалтаны қаба бермейді. Сондықтан ондай кезде несиелендірудің артқаны, керісінше, ел экономикасының дамуына, экономикалық өсімге негіз бола алады. Ал несиенің қымбаттығына қарамастан несие көлемінің ұлғаюы бұл – халықтың қарызға батуының бірден-бір көрсеткіші. Біздің бүгінгі қоғамдағы қазіргі жағдай соның нақты көрінісі. Бұл жерде, біріншіден, қаржылық сауаттылықтың жоқтығының белгісі, екіншіден, халық табысының төмендігін көруге болады. Сондықтан бәрін бірдей қаржылық сауатсыздыққа әкеп тіреу тағы дұрыс емес. Еліміздегі халық табысының төмендігіне Үкімет жауапты, яғни өмір сүру сапасын жақсарту бойынша нақты жұмыстардың қажет екенін көрсетеді. Халық табысы ұлғайған кезде, азаматтарда сұрақ туындайды. Оны қалай ұлғайтуға болады, қалай ипотекалық немесе кәсіпкерлікке арналған несие алуға болады деген секілді мәселелердің барлығы осыдан кейін өрби береді. Сондықтан ең бірінші кезекте халықтың төлем қабілеттілігін арттыру қажет. Елімізде инфляция төмен болуы керек. Сонда ғана біз қаржылық сауаттылықты кеңінен насихаттай аламыз, сонда ғана оның құндылығы арта түседі.
Сұхбаттасқан Кәмила ЕРКІН