Оларға апаратын жолдарды су шайды. Өзен-көлдер ернеуінен шыға тасып, көптеген абаттандырылған жағажай жарамсыз жағдайға жеткен. Дегенмен мемлекеттің қолдауымен қалпына келтіру жұмыстары қызу жүргізілген туристік нысандардың алғашқы келушілерін қабылдауға қауқары жетті.
Туристерден миллиардтап табыс тапты
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023 жылы Қазақстанға шетелден жалпы саны 9 миллион 204,2 мың қонақ келген. Қонақ дейтініміз, соның ішінде 1 миллион 84,8 мыңы ғана қонақүйлерге, туристік базаларға, курорттар мен санаторийлерге тоқтапты.
Қалғаны өз бетінше үй жалдаған немесе республикадағы туыс-туған, таныстарында қонған. Сондықтан бұл санның ішінде еңбек мигранттары да, бұрынғы Отанына қыдырыстаған экс-қазақстандықтар да, сондай-ақ негізінен Орталық Азия елдерінен Қазақстандағы туысқандарына қатынап тұратын қандастар да жетерлік. Оларды турист қатарына жатқызу-жатқызбау – түрлі пікірталас туғызып жүр.
Қалай болғанда да, елімізге келген шетелдік қонақтар саны бір жылда екі еседен астам өсті: 2022 жылы 4 млн 728,8 мың жатжұрттық азамат елге келген-тін. Биыл да жоғарғы өсім қарқыны сақталуы мүмкін.
Тағы бір дерек назар аудартады. 2023 жылы елімізде қонақүй, турбаза, санаторий, пансионат, хостел, кемпинг, мотель (иә, елімізде былтыр батыстағыдай 21 мотель және 8 трейлер-парк болған) сияқты орналастыру орындарының саны 3 992 нысанды құрады. Соның ішінде 2 318-і – қалада, қалған 1 674-і – ауылдық жерлерде орналасқан. Яғни, туризмді дамытуда ауылдар қалаларға жол беріп келеді.
Отандық туристерді орналастыру орындарында жалпы саны 28 241 адам ғана жұмыс істейді. Ендеше адамдарды жұмыспен қамту әлеуеті әлі де болса, толыққанды қажетке жаратылмай тұр.
Бұл – былтырғы жылдың қорытындысы бойынша есеп. Ұлттық статбюро 2024 жылдың бірінші тоқсанын қорытындылаған «Туризм статистикасын» жариялады. Оған сәйкес, биылғы қаңтар-наурызда турист қабылдауға мүмкіндігі бар орналастыру орындарының саны 4 004 нысанға жеткені анықталды. Соның ішінде 2 370-і – қалада, 1 634-і – ауылда жұмыс істейді. Олардың бәрінде биыл 29 102 адам еңбек етіп жатыр.
Бұлардың 93-і ғана – мемлекеттік, қалған 3 866-сы – жекеменшік. Соның 80-і – шетелдіктердің меншігіндегі немесе шетелдік капитал қатысуымен қызмет ететін нысандар.
Ұлттық статбюро биылғы үш айда жалпы саны 1 715 658 қазақстандық пен шетелдік орналастыру орындарына қонақ болып түскенін тіркеді. Оларға қызмет көрсетуден 50 миллиард 687 миллион теңгеден астам табыс тапқан екен. Егер былтырғы бір жыл бойы, 2023 жылғы қаңтар-желтоқсан аралығында орналастыру орындарының табысы 229 миллиард 248,6 миллион теңгені құрағанын және туристік маусым енді ғана басталғанын ескерсек, бұл жап-жақсы көрсеткіш саналады.
Мұның сыртында экономиканың өзге салаларына туризмнің мультипликативті әсері мықты: шетелдік әр турист түрлі көліктің қызметін пайдаланады, дәмхана-мейрамханада түстенеді, көңіл көтеру орындарына барады, сауда орындарында, дүкендерде сауда жасап, саналуан кәдесый алуы мүмкін.
Қазақстанда туристерге арналған орындарда 1 тәулік қону ақысы биыл 12 мың теңге және одан жоғары болды. Турфирма өкілдерінің айтуынша, бұл жөнінен Қазақстан отандық және шетелдік саяхатшылардың көптеген санаты үшін қымбат, әрі қолжетімсіз. Мысалы, Вьетнамның танымал курорт қалаларында, теңіз жағалауына жақын төрт жұлдызды қонақүйлердің өзінде бір тәулікке 10 долларға (4 500 теңгеге) бөлме алуға болады. ТМД бойынша бәсекелестеріміз Өзбекстанда, Беларусьте біздегіден бірнеше есе арзан.
Көлігі де жүрдек, пойызы да жайлы...
Премьер-Министрдің орынбасары Тамара Дүйсенова Мәжіліс депутаттарына берген мәліметінде ел Үкіметінің туризм саласына баса мән беріп отырғанын нақты деректермен дәлелдеді. Қазір туристік нысандарды салуға рекордтық қаржы бағытталыпты.
– Туризм инфрақұрылымын дамыту және сервис сапасын арттыру үшін инфрақұрылым жобаларын іске асыру бойынша жүйелі жұмыс жүргізіліп жатыр. Мысалы, 2023 жылы салада жалпы сомасы 131,2 миллиард теңгеге 33 инфрақұрылым жобасы іске асырылды. Негізгі жобалар қатарында Имантау-Шалқар курорттық аймағында жалпы сомасы 1,4 млрд теңгеге автожолдар салынып, реконструкцияланғанын атауға болады. Алакөл жағалауын нығайтуға – 25 млрд теңге, Балқаш қаласындағы Бертіс шығанағының жағалауын абаттандыруға – 2,6 млрд теңге, Жасыбай көліне кіреберісті орташа жөндеуге 400 млн теңге жұмсалды, – деді Тамара Босымбекқызы.
Бірақ бұл тек басы ғана: қазір салада ел қаржысына 369,8 миллиард теңге тұратын 61 жоба іске асырылып жатыр. Сондай-ақ былтыр жыл соңында, 19 желтоқсанда 20 өңірдің бәрінде туристік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған «TOP-20 дестинацияның Жол карталары» бекітіліп, биылдан бастап қолға алынды.
Бұдан басқа инфрақұрылымды жайластыру мәселелерін жедел шешу үшін өзектілендірілген «Қазақстанның TOP-20 туристік орны» айқындалды. Олардың әрқайсысына арнап, егжей-тегжейлі бас жоспар әзірлену үстінде.
Әлгінде Батыста танымал мотельдер (мотор-отель) мен трейлер-парктер мәселесіне бекер тоқталған жоқпыз. Бұл – әлемді өз бетінше кезетін саяхатшыларды тарту үшін де маңызды. Осы орайда автожолдарды пайдаланушыларға жайлылықты қамтамасыз ету үшін жол бойындағы сервис объектілерін (ЖСО) дамыту жұмыстары жалғасты. 2023 жыл қорытындысында республикалық трассалар бойында жеке инвесторлар есебінен 37 бірлік ЖСО салынды. Оның ішінде дүкені бар жанар-жағармай құю стансаларының саны – 18, кафе, кемпинг, мотель – 19 бірлік. Бұған қоса, жол бойында жаңадан 24 санитарлық-гигиеналық торап (дәретхана) орнатылды.
Т.Дүйсенованың айтуынша, жүргізілген осы жұмыстардың нәтижесінде Ұлттық стандарт талаптарына сәйкес келетін жол бойындағы сервис объектілерінің үлесі 74%-дан 82%-ға дейін жеткізілді. Бұл нені білдіреді? Бүгінде Қазақстанда жол бойындағы сервистің 1 523 объектісі жұмыс істейді: оның 82%-ы немесе 1 250-і Ұлттық стандарт талаптарына сәйкес келеді.
2024 жылдың соңына дейін тағы 77 сервис объектісін іске қосу жоспарланған. Оның ішінде ЖҚС – 22 бірлік, тамақтану пункттері, мотельдер – 14 бірлік. Сондай-ақ қайта құру және жөндеу аясында 41 санитарлық-гигиеналық торап орнатылады. Сөйтіп, Үкімет жол бойындағы Ұлттық стандартқа сәйкес келетін сервис объектілерінің үлесін 90%-ға дейін жеткізбек.
Десек те, жұрттың бәрі туристік нысандарға жеке көлігімен қатынай бермейді. Пойызбен сапарлайтындар қатары да қалың. Оларға жағдай жасау үшін вице-премьердің дерегінше, Алакөл көлі бағытында №337/338 «Алматы – Достық» және №6941/6942 «Ақтоғай – Достық» екі пойызының, сондай-ақ «Астана – Достық» (№121/122 «Астана – Семей» пойызының құрамында) және «Қызылорда – Достық» (№21/22 «Қызылорда – Семей» пойыздың құрамында) бағытында қатынайтын вагондардың қозғалысы жолға қойылыпты.
Жазғы маусым бойы жолаушылар тасымалына қажеттілікті өтеу үшін Алакөл бағытында (Достық стансасы) биыл қосымша 3 «Тальго» пойызын, стандартты құрамдағы 4 пойызды және тоқтаусыз вагондарды іске қосу жоспарланған. Жолаушылардың жайлылығы үшін барлық вагон кондиционер жүйесімен қамтамасыз етілген екен. Тамара Дүйсенованың сендіруінше, аталған маршруттар еліміздің барлық негізгі өңірін Алакөл жағалауымен тікелей байланыстырады.
Саланың дамуына не кедергі?
Қалауын тапса, туризм аста-төк табыс әкелетін сала. Бүгінде әлемдік экономикадағы туризмнің үлесі 9,2%-ға жетті. Жаһандық экономиканың оннан бір бөлігіне жуығын жалғыз сала иемденді. Оның дүниежүзі бойынша табысы 9,5 триллион долларға жетті. Ал Қазақстанның туризм саласы экономиканың тек 3,9%-ын ғана құрап отыр.
Оған серпін беру үшін туризм алда жаңа қаржы көзіне қол жеткізуі мүмкін. Мәжіліс депутаттары азулы букмекерлік кеңселердің жарнасын, сондай-ақ «Сәтті жұлдыз» АҚ лотерея сату қызметінен түсетін табысының бір бөлігін енді спортты емес, туризмді өркендетуге жұмсау туралы бастамамен Үкіметке шықты.
«Қазақстанда 2021 жылдан бері «Туризм мен спортты қолдау бюджеттен тыс қоры» жұмыс істеп келеді. Оның мүлікті пайдалану туралы есептеріне сәйкес, 2021-2022 жылдары қордан 51 млрд теңге тек спорт саласына бөлінген. Туризмді дамытуға мүлдем қаражат бөлінген жоқ. Спорт саласында олимпиадалық ірі жеңістер болмай тұр. Осыған байланысты, аталған қордан бөліп шығару арқылы «Туристік саланы дамыту қорын» құру қажет», – делінген депутаттардың ұсынысында.
Үкімет бұл идеяны қолдады. Алайда оны жүзеге асыру үшін күзде каникулдан қайтып, жаңа сессиясына кіріскенде, Парламент депутаттары қолданыстағы заңнамаға түзету енгізулері керек.
– «Туризмді және спортты қолдау қоры» корпоративтік қоры бар. Одан туризм саласындағы жобалар мен іс-шараларды іске асыруға қаражат бөлу үшін заңнама өзгертілуге тиіс. Атап айтқанда, бұл қорға ойын бизнесі және лотерея қызметі қаражаты есебінен туризм жобаларын қаржыландыру бойынша тиісті өкілеттіктер беру қажет. Осыған байланысты Туризм және спорт министрлігі қажетті түзетулерді әзірледі. Құжат туристік саланы қолдау мәселелері жөніндегі заң жобасын талқылайтын жұмыс топтары аясында қарастыруы үшін Мәжіліс депутаттарына берілді, – деді Үкімет басшысының орынбасары Тамара Дүйсенова.
Мәжіліс депутаты Нұргүл Тау Қазақстанда туризм саласының дамуына кедергі жасап отырған түйткілді мәселе жетерлік екенін айтады.
«Біріншіден, елде туристік инфрақұрылым нашарлау. Туристік аумақтар тамақтану, тіпті гигиеналық орындармен тиісті деңгейде қамтылмаған. Бұдан бөлек, логистика мәселесі шешімін таппады. Мысалы, туристердің көптеп баратын жеріне айналған Алакөлге апаратын пойыздың жағдайы былтыр жан түршіктірді. Сондай-ақ шалғай туристік мекендерде сапалы байланыс жоқ, ал қазіргі заманда адамдар байланыстан тыс қалудан қорқады», – деді депутат.
Оның пікірінше, дамыған елдердегі сияқты ірі автомагистральдардың әр 100 шақырымында толығымен жабдықталған мотель қонақүйлер ашу қажет. Айта кету керек, биыл елдегі мотельдер саны 23-ке жетті.
Жалпы, қандай да бір ел жыл сайын «саяхатшыларға құшағы ашық және асыға күтетінін» шетелдік туристердің есіне салып тұрмаса, олар оны ұмытып кетуі мүмкін. Бұл ретте Қазақстан халықаралық жарнама мен пиарда туризм саласының алпауыттары түгіл, көрші Өзбекстанға ұтылып келеді.
Туризм және спорт министрлігі Қазақстанды шетелдік аудитория арасында ілгерілетуді күшейтуге бағытталған бюджеттік өтінімдеріне қолдау таба алмағанын алға тартады. Әйтпесе BBC, CNN және басқа алаңдарда жарнама орналастыруға ниеттеніпті. Сондықтан биыл ілгерілету жұмыстары «мақсатты нарықтарға нүктелі, шектеулі бағдарланады» және негізінен ғаламторда, әлеуметтік желілерде жүргізілмек.
Салыстыру үшін айтсақ, 2023 жылы Қазақстанның ілгерілету бюджеті 3 млн долларды (1,3 млрд теңгені) құрады. Өзбекстан болса, елдің брендін әзірлеуге және елдің жарнамасын ұлғайтуға бұдан үш есе көп – 9 млн доллар жұмсады. Әзербайжан туристік өнімдерді әзірлеуге, сала қызметкерлерін шетелде оқытуға және жарнамаға шамамен 25 миллион еуро бөлді. Грузия жарнамаға 37 млн доллар бағыттаған.
Бәрін айтта бірін айт, егер қонақ түсетін орындары қымбат һәм қолжетімсіз болса, қыруар қаражат шығындалатын пиардан қайтарым болмауы мүмкін.
Айхан ШӘРІП