Шырылдауық шегіртке көгалды құртты гөләйттап...

Бұл күнде өңірдің бес бірдей ауданында шырылдауықтар жайылымдарды жайпап, егістікті отап келеді деген түрлі фото-видео желіде тарады. Шаруалар  зиянкестердің тездетіп көзін жоймаса, егістіктерден өнім алу мүмкін болмайтынын айтады. 

Әлеуметтік желіде Арыс­та­ғы үй аулалары мен егістік ал­қаптарын құмырсқаша қаптаған шегіртке басып қалғаны жайында ви­деолар тарап жатыр. Тіпті, бақ­ша­лардағы жәндіктің көптігінен ая­қ алып жүру мүмкін емес екенін кө­руге болады. Айтқандай, «ше­гірт­ке – халал» деп ҚМДБ Шари­ғат және пәтуа бөлімінің маманы Ел­бек Тасболатұлы пәтуә жасап­ты-мыс. Бұл мәлімдемеден кейін шулаған жұрт істікке шегіртке түй­реп кәуәп жасап жатқан көрі­не­ді. Бұл қалжың болар, әрине. Де­­­­­генмен қазір қалжыңдайтын уа­қыт емес екені рас. Диқандар егіс алқаптарындағы өнімдерін қор­ғап әлек. Кейбіреулер от жа­ғып, түтін түтетуде. Бірақ қаптаған қа­лың шегірткеге түтін сап бола ма, жоқ па ол жағы белгісіз. Ал егі­­­ні мен еткен еңбегі зая кет­пеу­дің қамын ойлаған диқандар, за­лал­сыздандыратын дәрілерді өздері сатып алып, мотобүрік­кіш­термен шашып жатқан көрінеді. Оң­түстіктегі ауыздықталмай отыр­ған шегірткенің мәселесін ай­тып, Премьер-Министрдің орын­басары Серік Жұманғарин зиянкеске қарсы күрес жөніндегі жедел штабтың отырысын өткізді. 

Белгілі болғандай, қазір Түр­кі­стан облысында өңделген 270 мың гектардан бөлек, зиян­кес­тердің тағы 50 мың гектар­­дан астам аумаққа тара­ғаны анықталды. Түркістан облысының Арыс қаласын­да, Сарыағаш, Келес, Ор­дабасы және Шар­дара аудандарында қо­сым­ша өңдеу жұмыстары жүр­гі­зілуде екен. Облыс әкімдігінің ха­барлауынша, алқаптарды өң­деуге 70 жерүсті техникасымен қо­са, 4 қосымша ұшақ тартылған. Қа­зір барлық қажетті техника кө­көніс және бақша дақылдары ай­наласына шоғырланған.

Ең өкініштісі, сол шырыл­дауық шегіртке Түркістан обл­ысында ғана емес, Ақтөбе және Қос­танай облыстарына да қап­тау­да. Ақтөбе облысы әкімдігінің ха­­­­барлауынша, өңірде шегіртке­лер­мен күрес басталған. Мұнда да облыстың 12 ауданында 281 мың гек­тар жер өңделу үстінде екен. Ай­мақтағы шегірткелердің ин­кубациялық жерлерін анықтауға 600-ге жуық адам жұмылдырылған көрінеді. Ал Қостанай облысы­ның бес ауданы бойынша барлы­ғы 29,4 мың гектар аумақ химия­лық өң­деу­ден өткізілуде деп ха­­­бар­лан­ды. 

Айта кететін тағы бір дүние, осы жылы шегірткемен күресу үшін қазынадан 8 млрд теңге бөлін­ген. Бұл қаражат алдын ала ше­гірт­ке қаптап кетуі мүмкін деп бол­жанған 2,5 млн гектар алқапқа ар­найы есептелген.

«Бұған дейін шегірткенің та­ралу аумағы биылғыдай жойқын бол­­ған емес. Оның таралуының ық­­тимал салдарын бәріміз де ес­кер­мейміз, мен Ауыл шаруа­шы­лы­ғы министрлігінің Мемлекеттік инс­пекция комитетіне барлық про­цедуралық мәселелерді тез ара­да аяқтауды және барлық қа­жет­ті техниканы жіберуді тап­сы­ра­мын. Осы шегірткеге қатысты апта­сына екі рет штаб отырысын өт­кізетін боламыз», – деді оты­рыс­та Серік Жұманғарин.

Ауыл шаруашылығы министрі Ай­дарбек Сапаров күні кеше Түр­кі­стан облысына жұмыс сапары­мен барды. Мұнда ол шегіртке­лер­ге қар­сы күрес пен ша­руа­­шылық­тар­ды сақтау мақсатында ми­нистр­лік тарапынан қабыл­да­нып жатқан ша­ра­лар туралы айтып ди­қандар­ды са­бырға шақырды. «Биыл өң­деуге 2,5 млн гек­тар ал­қап жос­пар­лан­ған, бұл соңғы жыл­дары (2016 жыл­дан бастап) – химиялық өң­деу­дің ең кең ау­мағы болып сана­ла­ды. Өткен 2023 жыл­мен салыс­тыр­ғанда бұл 1 млн гек­тарға ар­­­­тық. Салыстырмалы түрде айтар бол­сақ, біздегі өңделетін жер Орталық Азияның барлық елі өң­дейтін ау­мақ­ты қосқаннан да көп болып тұр. Дегенмен тиісті шара қол­­да­ну­­да­мыз», – деп атап өтті Ай­дар­бек Сапаров диқандармен кез­де­суде.

Қазақстан аумағында қаптап жатқан шегірткелерді ғалымдар үш топқа бөліп отыр. Олар – азия ше­гірткесі, италиялық шегіртке және марокко шегірткесі. Бұлар­дың ішінде ең қауіптісі марокко ше­гірткесі екен. Ол алдындағысын түгелімен талқандап, соңынан шаңы шық­қан топырақ қана қал­дырады. Ш­егірткенің бұл түрі жеңіл улау кезінде түгел жойылып кет­пейтін көрінеді. Оңтүстіктегі дернәсілдің басым бөлігі осы ма­рок­ко шегірт­кесі екені де айтыл­ған еді жедел штаб отырысында. 

Шегірткенің бір ғана аналы­ғы­нан тараған үйір бір күнде екі қойға жететін жемді тып-типыл ете­ді екен. Бұл енді өте үлкен шы­ған­ға ұшырататын жағдай. Шын­дап күреспесе күллі ел не бидай, не көкөніс жинай алмайтын түрі бар. Ал біздің елде осы шегіртке тұ­қым­дасының 100 ден аса түрі бар екені айтылуда. 

«Шегірткенің өсу деңгейі әр 11 не 12 жылда қайталанып отырады. Биыл қайталану уақытына сәйкес к­е­ліп отыр. Аймақтарда, облыс ор­талықтары мен аудандарда ор­та­лық жедел штабтан бөлек қо­сым­ша штабтар жасақталған. Мұн­да барлық мәлімет жиналып, жою бағытына қарай жоспар құры­­лып отырады. Шегірткенің қап­тауы, әрине үлкен қиындық ту­дыруда. Сондық­тан кез келген тұр­ғын не қожалық ма­мандары ше­гірт­кенің ошағын байқаған жағ­дай­да дереу штабқа ха­бар беруі қажет. Енді қа­зір Түркістан облы­сы бойынша қажетінше бар­лық тех­ника мен дәрі-дәрмек жет­­кізілді. Тек жұмысты дұрыс ұйым­дастыру қажет», – дейді АШМ мем­лекеттік инспекция ко­митеті төрағасының орын­ба­­сары Мұхтар Алиев. 

Еліміздің экс-ауыл ша­­руа­шы­лығы ми­­нистрі Ербол Қа­ра­шөкеев өткен 2023-тің көк­те­мінде «Қазақ­стан алқаптарында 2024 жылы ше­гірт­­ке қаптайды. Биыл осы процесс әбден шегіне жет­ті», – деп болжам жасаған. Не де болса, Қарашөкеев сәуегей екен. Айтқаны аумай келді. Деген­мен шегірткенің мұнша мол бола­ты­нын білсе де, кейінгілерге тап­­­сы­рып үлгермей қалғанға ұқ­­сай­­ды. Енді ел үміті бүгінгі ми­нистр­де бо­лып тұр. 

Ғалымдар әр шегіртке кем дегенде 100 жұмыртқа салады деп отыр. Жұмыртқа салып қа­на қой­май, оларды топырақ ас­тына кө­міп, жасырып кетеді екен. Осы­лай­ша, топырақ беті жылына келе құртша жыбырлап шыға ке­леді. Оңтүстікте шегірткенің оша­ғы ал­ғаш байқалған жер Түр­кістан об­лысына қарасты Байтоғай ауы­лы болып отыр. Осы ауылдың тұр­­ғыны Сәрсенбай Тағаев көк­тем­де жылқы іздеп жүріп шегірт­ке­нің құжынап жатқан жұмырт­қа­­­ларын көргенін айтады. «Жыл­­­­қы іздеймін деп ауыл сыр­тына шыққанмын. Кенет көзім жерде құрт сияқты жыбырлап жатқан, түсі қорғасын қара даққа түсті. Мыңдаған, тіпті миллион­да­ған құрт быжынап, қайнап жа­тыр екен. Денем түршігіп кетті. Осын­дай ұялар әр 50-100 қадам сайын кездеседі. Қарайған малы­ма жеткенше мұндай ұяның та­лайын көрдім. Бірақ не екенін білмедім», – дейді тұрғын. 

Ал байтоғайлық диқан Нұркен Сейсенбек алты гектар жерге ек­кен қарбызының түгі қалмайты­нын айтып налиды. «Он күннен ас­ты шегірткеден құтыла алмай отыр­мыз. Тек мен емес, ауылдың ба­сындағы жағдай – осы. Ауы­лы­мызда барлығы 60 гектар қарбыз алқабы бар, осының 30 пайызын жеп қойды. Ауыл әкімдігінен еш пай­да болмай тұр. Енді шығын үс­тіне шығын жамап дәрілерді өзі­­міз сатып алып сеуіп жүрміз. 4 млн қарызым бар, күз келе қары­зым­ды өтей алмай қаламын ба де­ген қор­қыныш басым», – дейді ди­қан Нұркен Сейсенбек.

«Қазір облыс бойынша бар­лығы 271 мың гектар алқапта ше­гірт­кеден улау жұмыстары жүр­гі­зілді. Жер көлемі мен шегірткенің та­ралу аймағы жоспардағыдан едәуір үлкен болып кетті. Басты себеп ауа райының қолайсыздығы болып отыр. Биыл жауын көп, шөп қалың. Біз шегірткені дер ке­зін­­де улағанымызбен алқаптағы қа­лың шөп толық улануға мұрсат бер­­ме­ді. Себебі улаушы сұйық­тық­тың де­ні шөп жапырақтарына тұнып топыраққа жетпей қалды. Одан бөлек, жаңбырдың молдығы да кедергі болуда. Бірақ қазір барлық шаруашылық бақылауда. Ондай бір үлкен мәселе туындап жатқан жоқ. Ал әлеуметтік желіде тарап жат­қан бейнелердің кей­біреуі фэйк болып шықты. Тіпті, осыдан бірнеше жыл бұрынғы жаз­баны желіге салып жібергендер де бар екен. Есеп бойынша бар­лы­ғы ба­қы­лауда», – дейді Түркі­стан об­лыс­тық Аумақтық инс­пек­ция бас­­­шысының орынбасары Бек­тас Музаппаров.

Мақаланы жазу барысында улау кезінде шегірткенің қырылып жатқанын көрсеткен жа­збалар мен фото суреттерді де кө­зі­міз шалды. Демек жұмыс қар­қы­ны жаман емес деп түйдік. Ал ше­гірткенің қаптауына кей жағ­дай­да мамандардың салғырттығы себеп болады екен. 

«Ақтөбе мен Қостанай облыс­тарында үйірлі итальяндық ше­гірт­келердің көбеюінің негізгі себебі алдыңғы жылдардағы құр­ғақшылық ерекше әсер етті. Құр­ғақ­шылық кезде шегіртке молы­нан жұмыртқалап, күбіршелерді көп салады. Бұл табиғи құбылыс. Сондықтан күзгі және көктемгі улау жұмыртқалар бойынша тек­серу, болашақ генерацияға болжам жа­сау кезінде мұқият болу керек. АШМ қарасты «Республикалық фи­тосанитарлық диагностика жә­не болжам беру орталығы» ма­ман­дары жұмысты дұрыс істеді және биыл барлық қауіпті орындар дер кезінде өңделді. Бірақ авто және пойыз жолдардың жиектері, ор­ман алқаптарының маңы және өзге де елеусіз жерлер кейде назар­дан тыс қалып жатады. Шаруалар мен тұрғындар мұндай олқылық­тарды байқаған кезде мамандарға жеткізуі қажет. Бізде немқұрайды­лық басым. Әйтпесе, еліміз бойын­­ша шегірткелерге өңдеу жұ­­мыс­та­рын жүргізу үшін пести­цид­тер жет­кілікті мөлшерде» – дейді био­­­логия және өсімдік қор­ғау са­ла­сының маманы, қауым­­дас­ты­рыл­ған профессор Құрмет Байбу­сенов. 

Еккен егіні мен жинайтын өнімінен айырылған ди­қан­дарға өтемақы беру мәселесін шаруалар өзара айтып қана қойға­ны болмаса, бүгінде мемлекет та­ра­пынан бұл жағына мойын бұ­­рыл­ған жоқ. Тіпті, өтемақы бер­ме­се де, қалған егінді аман алып қалу­­ға ел болып күш салу қажет. Ше­­­­гірткенің қаптауын 11-12 жыл­да қайталанатын құбылыс деп емес, жыл сайын ғалымдармен ке­­лісе отырып, улау тәсілін қолға ал­ған абзал болмақ. 

Бердібек ҚАБАЙ