Ол мұндай атаулы жарысқа бірінші рет қатысып отырған жоқ. Осыдан бұрын 2014 жылы Қырғызстандағы алғаш рет өткен Дүниежүзілік көшпенділер ойынында да бақ сынаған. Айтуынша, қазақстандықтар бұл туралы кеш естіп, дайындықтың аздығынан үшінші орынға ие болыпты. Қырғызстаннан кейін Түркияда өткен ойында құсты тасымалдау әжептәуір қиындық тудыратыны үшін, ойыннан құсбегілік алып тасталды. Ал алда болатын ауқымды спорттық шараға қатысу үшін құсбегілер арасында іріктеу турнирі, Қазақстан чемпионаты өткен. Осы іріктеулерден еліміз бойынша үш құсбегі V Дүниежүзілік көшпенділер ойынына қатысуға жолдама алды: ШҚО құсбегісі, астаналық құсбегі және атыраулық Арман Қошқаров.
– Бүркіт баптап, құс салу еліктеушіліктен пайда болды дей алмаймын. Әкем – құсбегі. «Әке көрген оқ жонар» дегендей-ақ құсбегілік маған атадан балаға мирас болып қалған. Бала күнімнен құс көріп өскеннен кейін қызығушылығым еш уақытта сөнбеді. Әкем бірінші қаршыға алып берді де, жасым өскен сайын бүркітке үйретті. Құсбегілік – қазақтың әрқайсысының қанында бар нәрсе. Сондықтан үйренем деушілер бұл спортты тез меңгереді деп ойлаймын, – дейді ол.
Құсбегі Арманның айтуынша, құс баптау өнері жыл сайын дамып келеді әрі құсбегілер арасындағы жарыстарға да елеулі өзгерістер еніп жатыр. Бұл туралы Арман Қошқаров кеңінен айтып, алда болатын Көшпенділер ойынының талаптары мен бірқатар өзгерісі жайында сөз қозғады.
– Қазір құсбегілік әлдеқайда дамыды. Мысалы, әкемнің өзі қатысқан жарыстар мен қазіргі болып жатқан жарыстарды салыстырып қараймын. Құсбегілер үшін құсты «қолға шақыру» жарысы бар. Бұл жерде құсбегі атына отырып, биікке шығады да, төменнен бүркітін шақырады. Әкемнің кезінде осылай құсты қолға шақыру шамамен 200 метр қашықта жүзеге асырылған. Ал қазіргі ереже бойынша 500-700 метр арақашықтан шақырамыз. Одан кейін «еркін ұшыру» деген бар. Бұл –Көшпенділер ойынындағы екінші сайыс. Ереже бойынша бүркітті қолдан ұшырып жібергеннен кейін, ол біраз айналып өз қолыңа келіп қонуы керек, – деп түсіндірді А.Қошқаров.
Құсбегілер арасында ойнатылатын үшінші сайыс – шырға тарту. Ат үстінде отырған жігіт ұзындығы 20 метрдей жіпке түлкінің терісін байлайды. Ол шырға деп аталады. Сол шырғаны ұстап қатты шабады. Шауып бара жатқан кезде құсбегі қолда тұрған бүркітін шырғаға жібергенде, бүркіт соны бір ұшқанда қағып алуы керек. Егер екінші, үшінші әрекетте шырғаны алатын болса, ұпай саны кеми түседі. Құсбегінің айтуынша, қазір заманауи электронды шырға тартады. Ол секундпен өлшенеді. Шырғаны қағып түсіру секунды аз болған сайын ұпай саны көбейеді. Бірақ ойынның бұл түрі биылғы Көшпенділер ойынына қосылмады.
– Өйткені дүбірлі додаға шетелдіктер де келеді. Сондықтан мұндай ережелер олардың ойын талаптарына сай келмеуі әбден мүмкін. Білуімше, биылғы ойында еркін ұшыру бола ма, жоқ па. Бірақ қолға шақыру шырғамен бітеді деп жатыр. Жарысқа дейін Көкшетауда бір айға жуық дайындаламыз да, бірден Көшпенділер ойынына қатысамыз. Жалпы, ойынға қосылмаған шырға байлаудан Қазақстан ішінде турнирлер өтіп тұрады. Ол кезде шырға қағып түсіргеннен кейін бүркітті қоянға, түлкіге саламыз. Финалдан кейін шибөріге немесе қасқырға саламыз. Енді мұны Көшпенділер ойынынан алып тастағаны өкінішті, – деді құсбегі.
Құсбегілікке бірі өнер деп қараса, енді бірі оны спорт түріне жатқызады. Ал Арман Қошқаров «Құсбегілік өнер болса да, оған нағыз ұлттық спорт түрі деп қарағанымыз тиімдірек» дейді. Өйткені спорт түріне кіргізу арқылы оны дамыту әлдеқайда оңайырақ. Спорт бар жерде бәсеке болады, ал бәсеке болған сайын оған қызығушылар қатары да көбейіп, құсбегілік кең танымалдылыққа ие болатынын да негізге алды.
– Құс салу тек қазақтың бойында бар өнер емес, ол барлық көшпенді халыққа тән. Көршілес Қырғыз елі, Қытайдың, Моңғолияның қазақтары бүркітті көп ұстайды. Менің ойымша көшпенділердің құс баптаудағы ең ептілік қазақтың бойында бар сияқты. Біз бағзыдан бері бұл өнермен айналысып келеміз. Енді мұның бір дәлелі ретінде мынаны айтайын: Атыраудағы Сарайшықта сарматтар заманында бүркіттің қаңқасы мен батырдың сүйектері табылған. Шетелдіктердің таңғалатыны бар. «Ата-бабаларыңыздың даналығы сонша, аспанда ұшып жүрген құсты қолға үйретіп, өзіне қызмет істетіп қойған» дейді. Одан кейін қазақ-қырғыз арасында бүркіттердің жарысы болғаны, бір-біріне сыйлағаны туралы жырлар бар. Тіпті, бір бүркітке бір үйір жылқысын, қызын берген жайттар жыр-дастандарда кездеседі. Қырғыздар біз туралы тарихты жақсы біледі «Қазақ ағайындар бүркітті бұрыннан ұстаған» деп айтып жатады, – деді Арман.
«Бүркітші ең алдымен спортшы да болуы керек» дегенді алға тартқан Арман құсбегілікке оқушыларды да баулып жүр. Дала қыранының қолға үйренуі ұзақ уақытты қажет етеді. Оған дейін қолға қонбай, ұшып кеткен бүркітті іздеу, оны бір тәртіпке үйрету балаларға қызық. Құсбегіліктің алғашқы сабақтары баланың ат үстінде еркін отыруға үйретуден басталады. Өйткені құсбегінің ең жақын серіктері – ат, ит және бүркіт. Бала ат үстінен еңкейіп жердегі қамшысын алу деңгейіне жеткеннен кейін ғана қолына бүркітті ұстатады. Балаларға жаттығу уақыты 2-3 сағаттан аспайды. Құсбегілік – бірнеше спорт ойынын түйістіретін үлкен жүйе. Мысалы, көкпардағы серкені алып, шеңберге тастаудағы ептілік пен теңге ілуде ат жалынан ұстап еңкею құсбегі үшін маңызды элементтің бірі.
– Құсбегілерге қойылатын басты талаптың бірі – табиғатпен үндестікті сақтап, тілін түсіну керек. Өйткені бүркіт желдің бағытына қарсы, жерге бір қырын ұшады. Бірақ құсты желдің бағытымен күтіп алған жөн. «Ұшқанда қанат керек, қонғанда құйрық керек» деген қазақтың әдемі тәмсілі бар емес пе. Егер ұшып келген құс желге қарсы қонып қалса немесе жел арттан соғатын болса, бүркіт қонғанда құйрығы көтеріледі, содан аударылып құлауы мүмкін, – деп тәжірибесімен бөлісті.
Айта кетейік, V Дүниежүзілік көшпенділер ойынына 21 спорт түрінен 85-тен астам ел қатысады. Түркі жұрты көз тіккен дүбірлі ойын – ұлттық рухани құндылықтарымызды жаңғыртуда ата-бабаларымыздың мұрасы мен мәдениетіміздің ең құнды бөлігі болып келе жатқан ұлттық ойындарымызды насихаттауда таптырмас амал.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ