Қазақстандық бизнес-қауымдастықтардың деректері бойынша, жыл сайын Қазақстанның сауда сөрелерінде импорттық азық-түлік басым болып барады. Күзде Парламентке нарықты реттеуге бағытталған «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне сауда қызметін реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы келіп түседі. Өндірушілер Үкімет азық-түлік нарығында өркениетті, адал және ашық жағдайларды қалыптастыруға, елдің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуға және отандық тауар өндірушіні қолдауға бағытталған заңнамалық жаңалықтарды қолдайды деп сенеді. «МолКом Павлодар» ЖШС директоры Виталий Михайлов бүгінгі таңда азық-түлік өндірушілерін не толғандыратынын айтты.
- Виталий Викторович, жақында Павлодарда өңірлік кәсіпкерлер палатасы мен азық-түлік өндірушілер өкілдерінің қатысуымен дөңгелек үстел өтті, оған сіз де қатыстыңыз. Өндірушілердің қазір басты мәселесі не?
- Қазір өндірушілердің сауда желілерімен қарым-қатынасы басты назарда. Сауда сөрелеріндегі импорттық азық-түлік отандық азық-түлікке қарағанда едәуір көп орын алатын оғаш жағдай болып отыр. Бұл Қазақстанда жоғары сапалы бәсекеге қабілетті өнім өндіретін мықты өндірушілер көп екендігіне қарамастан болып отыр. Неліктен бұлай болды? Дөңгелек үстел барысында біз импорттың күшеюіне ықпал ететін бірқатар нарықтық факторды талқыладық. Мемлекет ұлттық экономиканы қорғау мақсатында реттеу енгізуі керек, сауда қызметін реттеу мәселелері бойынша заң осыған бағытталған.
- Бүгін Павлодардың сауда желілерінде және жалпы өңірде отандық азық-түлік өнімдері қалай ұсынылып жатыр? Сіздің бағалауыңыз бойынша, сауда желілерінде импорттың үлесі қанша?
- Аймақ өндірушілері сауда сөрелерінде ұсынылған – бұл ірі және орта кәсіпорындар. Бірақ өкінішке қарай, жаңа өнім желілерін енгізу барысында қиындықтар жиі кездеседі. Сөрелерде орын тапшы, сондықтан сауда желілері қазақстандық жеткізушілерден жаңа өнімді мүлдем қабылдамауы мүмкін немесе оны өндірушіге тиімсіз шарттармен қабылдауы мүмкін.
Мысалы, біз екі жыл бұрын тұздықтар, майонездер мен кетчуптер желісін шығардық. Бірақ ол жеткіліксіз ұсынылған – бізге 15 сантиметр сөре бөлінді. Ал жанында тұрғанының бәрі – «Махеев», «Ряба» және тағы басқалары – ірі ресейлік өнімдер. Олар біршама кең аумақты алып жатыр. Консервілер, қоюландырылған сүттермен де осыған ұқсас жағдай: біздің өнім импортқа қарағанда әлдеқайда қарапайым кеңістікті алады. Біздің компания сияқты қазақстандық ірі ойыншылардың өзінде осындай мәселе бар. Орта және шағын өндірушілердің жағдайы әлдеқайда нашар – оларда тіпті шағын сөрені сатып алуға мүмкіндік жоқ, сауда желісіне «кіруге» ресурс жоқ. Сонымен қатар, желілердің өздері мұндай өндірушілермен ынтымақтастық орнатуға аса құлқы жоқ. Өйткені оларды ірі жеткізушілер ретінде қарастырмайды.
Мен қазақстандық және импорттық өнімнің нақты арақатынасын атай алмаймын, біз мұндай зерттеулер жүргізген жоқпыз. Бірақ соңғы екі жылда Ресей мен Беларусьтен келетін тауарлардың үлесі айтарлықтай өсті. Ірімшіктер, май, балқытылған ірімшіктер, қоюландырылған сүт және басқа да өнімдер қазақстандық өнімдерді қатты ығыстырды.
- Импорттық өнімдердің бағасы неге төмен? Жағдайды теңестіру үшін не істеу керек?
- Бұл мәселе әртүрлі алаңдарда бірнеше рет көтерілді. Ресейлік және Беларусь өндірушілері өнімдерінің өзіндік құны қазақстандықтарға қарағанда едәуір төмен. Атап айтқанда, мемлекеттің белсенді субсидиялауы есебінен оларда сүт шикізаты Қазақстанға қарағанда едәуір арзан. Жалпы, Ресей Федерациясында да, Беларусьте де үкімет аграрлық саланы қолдауға көп қаражат құйып жатыр. Осының арқасында көптеген заманауи, ірі, жоғары технологиялық фермалар іске қосылған. ҚР-ға қарағанда сүт өнімділігі айтарлықтай жоғары, себебі бізде көптеген фермерлер әлі де ескі әдіспен, тіпті кеңестік стандарттар бойынша жұмыс істейді. Сауын сүт бойынша да, мал өнімділігі бойынша да, кейде сүт шикізатына қатысты да біз артта қалып жатырмыз. Сондықтан сапалы сүт қазақстандық азық-түлік компанияларына Беларусь және ресейлік бәсекелестеріне қарағанда қымбаттырақ болып отыр. Салыстыру үшін: біз фермерлерден сүтті литріне 220-250 теңгеден сатып алатын болсақ, ресейліктер былтыр бізге өз сүтін Павлодарға зауытқа жеткізіп беруімен (!) 160 теңгеге ұсынды. Айырмашылықты сезініңіз. Бұл ретте шикізатқа шығын өнімнің түпкілікті құнының кемінде 60 пайызын алады. Енді Ресей мен Беларусь өнімдерінің Қазақстанмен салыстырғанда бәсекелестік позициялары қаншалықты жоғары екенін есептеңіз.
Тағы бір үлкен шығын – бұл нарыққа кірудің өзі. Сауда желісіне кіргенде біз көп шығындаламыз: сауда сөрелеріне, әртүрлі жоспарлар мен акцияларға, ретробонустарға, өзге де бонустар мен төлемдерге. Бұған маркетингтік шығындарды, қайтарылған тауарларды (желі сатпағанның бәрін біз қайтарып алып, қайта өңдеуіміз керек) қосыңыз. Тұтастай алғанда, өндірушінің сауда желісімен шарт талаптарына байланысты шығындары Қазақстанда айтарлықтай көп. Ресейлік сауда желілерінде мұндай нәрсе жоқ – желілер ретробонустармен жұмыс істемейді, олар тек үстеме баға есебінен ақша табады. Сондай-ақ, тауарларды қайтарып бермейді – бұл желілердің жауапкершілігінде: бәрін сатып жіберсе – жақсы, ал егер бір бөлігі сатылмай қалса, онда бұл олардың мәселесі. Келесі жолы өтінім беруде түзетулер енгізеді.
Сонымен қатар қазақстандық сауда желілерінде сөренің бағасы (яғни супермаркеттердің маржасы) Ресейге қарағанда едәуір жоғары. Жоғары болғаны соншалық, тіпті тұтынушының сатып алу қабілеті де төмендейді. Қорытынды баға адамдарға қалағанының бәрін сатып алуға мүмкіндік бермейді. Адамдар бұрын жұмыртқаны он-ондап алса, қазір бір-бірлеп сатып ала бастаған. Сүзбе, қаймақ, май сатылымы төмендеді. Мұндай жағдайда сауда желілері бағаны 20-30 пайызға төмендетуіне болар еді, сонда нарық жанданар еді. Бірақ күткеніміздей болмады. Біз сату бағасын одан әрі төмендете алмаймыз, өйткені шикізат қымбат.
Нәтижесінде, біз қазіргі уақытта ең төменгі рентабельділік деңгейінде жұмыс істеп жатырмыз. Біз шегіне жеттік, әрі қарай қысқаратын мүмкіндік жоқ. Ресейлік және беларусьтік бәсекелестер тарапынан демпингтің күшеюі аясында сауда желілері отандық өнімді қолдауы керек, осылайша біз импорттық өнімдермен тең дәрежеде сөрелерде орналаса аламыз. Қазіргі уақытта мемлекет қазақстандық өндірушілерді қолдауы керек. Әйтпесе біз өз ішкі нарығымыздан ығыстырылып қаламыз. Атап айтқанда, фермерлерге заманауи технологияларды енгізіп, шикізаттың сату бағасын төмендету үшін заңнамалық деңгейде мемлекеттік қолдау көрсету туралы байыпты ойланатын уақыт келді. Қазіргі уақытта Үкімет ұсынғандай Ресейден келетін шикізат импортына кедергілер енгізудің орнына қазақстандық фермерлерге қолдау көрсету шаралары қажет. Осы арқылы отандық шикізатты арзандатып, біз, өндірушілер, арзан және қолжетімді азық-түлік өнімдерін жеткізе алатын боламыз.
- Қазақстандық жеткізушілердің сауда желілерімен жұмыс істеуінде тағы қандай қиындықтар бар? Мысалы, Қазақстанның ірі қалаларындағы супермаркеттерде әдемі безендірілген Беларусь өнімдерінің тұтас бөлімін көреміз. Бірақ елімізде жағдай басқаша.
- Соңғы 2-3 жылда Ресей май мен ірімшік бойынша сауда сөрелерінде бізді 18-25 пайызға дейін ығыстырды. Жалпы, тез бұзылмайтын әртүрлі сүт өнімдері бойынша біз соңғы бір жарым жылда нарықтың 8-25 пайызын жоғалттық. Әрине, нарыққа кіру үшін және басқа шарттар бойынша сауда желілеріне төлемдер қазақстандық өндірушілердің бәсекелестікке шыдамай, жабылуына әкеліп соғады.
Желілердегі шарттар барлығына бірдей: сөре үшін кім төлейді, сол өнімін қояды. Ресейлік және беларусьтік өндірушілерде төлеуге, тіпті арнайы стендтер ұйымдастыруға да ресурстар бар. Ал ауқымы жағынан әлдеқайда кіші және жоғары өзіндік құнмен жұмыс істейтін қазақстандық кәсіпорындарда мұндай ресурстар жоқ.
Біздің кәсіпорын бұл жағдайды өз басынан өткерді. Бұрын нарықтағы перспективаларды көріп, өндірісімізге айтарлықтай инвестиция салдық. ПЭТ-бөтелке шығару цехын, қоюлатылған сүт желісін, тұздықтарды консервілеу цехын іске қостық, басқа цехтарды да жаңғырттық. Біз жыл сайын кеңейіп отырдық. Алайда, екі жыл бұрын ресейлік және беларусьтік өндірушілердің агрессивті демпингінен кейін біз өндірістік желілерімізді қысқартуға, PurePak картон қаптамасында өнім шығаруды толық тоқтатуға мәжбүр болдық. Айран, йогурт, сүт өнімдері тек шығын әкеліп жатыр. Жалпы, ассортиментіміздің кем дегенде 25-30 пайызын қысқартуға мәжбүр болдық. Әлі күнге дейін қысқартуларды жалғастырып келеміз, жаңа өнімдерді іске қосып жатқан жоқпыз. Өйткені перспектива жоқ: позицияларымыздың көбі тек шығын және жақын болашақта оң рентабельділікке шығу мүмкіндігі жоқ. Сонымен қатар мемлекеттің саясаты қандай болатыны туралы, нарық реттеле ме, жоқ па немесе аграршылардың болашағы туралы нақты түсіну жоқ. Сондықтан мұндай жағдайда жоспар құру өте қиын.
- Қазіргі геосаяси жағдайда еліміз үшін азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бұрынғыдан да маңызды болып отыр. Тамақ өнеркәсібін дамыту және нығайту үшін ішкі нарықты қорғау және өндірушілерді қолдау үшін Қазақстанда қандай шаралар қабылдау қажет?
- Иә, мәселе азық-түлік қауіпсіздігі туралы болып отыр. Біз не өз нарығымызды импортқа беріп, басқа елдерге тәуелді боламыз не өз өндірісімізді дамытып, Қазақстанды отандық өнімдермен қамтамасыз етеміз. Шындығында, бұл стратегиялық маңызды мәселе. Азық-түлік қауіпсіздігіне қол жеткізу үшін қазақстандық аграрлық секторға белгілі бір инвестиция салу қажет екені анық. Соған байланысты біз өзімізді өзіміз қамтамасыз етеміз немесе бізді басқалар қамтамасыз етеді. Бірқатар ұсыныс бар. Мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерді тікелей қолдау шарасы ретінде ҚҚС-ты алып тастау. Қазақстанға қарағанда фермерлерді дамыту мен қолдауға 5 есе көп қаражат бөлетін Ресей Федерациясының тәжірибесін зерттеу пайдалы болар еді. Біздің мәліметіміз бойынша, Беларусь билігі бұл салаға 8-9 есе көп қаражат салады. Егер біздің елде отандық аграрийлерді қолдау әдістері қайта қаралмаса, мұндай бәсекелестермен қайда баратынымыз белгісіз.
Сонымен қатар біздің ойымызша, ішкі нарықтағы сүт шикізатының бағасына қатысты мәселелерді бөлек қарастыру керек – фермерлердің мемлекеттік субсидия алып, бағаны тым көтеріп жібермегеніне көз жеткізу қажет. Егер сүт бағасы 160-170 теңге аралығында болса, біз бәсекеге қабілетті болар едік. Сондай-ақ, біз әлеуметтік маңызы бар өнімдерге мемлекет тарапынан нүктелік субсидиялар қарастыруды ұсынамыз, бұл бағаны айтарлықтай төмендетуге мүмкіндік берер еді. Бұдан тек жалпы нарық қана емес, әлеуметтік тұрғыдан осал топтар да ұтар еді.
Әрине, сауда желілерінің қызметіне қатысты мәселелерді заңнамалық деңгейде шешу қажет. Отандық өндірушіге сауда сөрелерінде басымдық берілуі керек. Оның өндірісін дамытуға және қазақстандықтарды сапалы отандық өніммен қамтамасыз етуге мүмкіндігі болуы үшін. Сауда желісі дамыған елдердегідей тек үстеме бағадан пайда табуы тиіс. Жаңа заң осы мәселелерді реттейді деп үміттенеміз.
Сараптама, зерттеу мақала, күнделікті өзекті ақпаратты «Айқынның» Telegram арнасынан таба аласыз.