Өткен сессияда қоғамдық бақылау, адам саудасына қарсы күрес, ғылым және технология саясатын, жылу энергетикасын реттейтін, сондай-ақ ұлттық қордан балалардың есепшотына қаржы аударуға, балаларды құмар ойынға тартқандарды әкімшілік жазаға тартатын, кәмелетке толмағандар мен әйелдердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, оларға қатысты қылмыстың алдын алуға арналған 100-ден аса заң қабылданды. Президенттің бүгінгі Жолдауда айтқанындай, Салық кодексін асықпай жан-жақты әрі кешенді түрде өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін кейінге қалдырғаны өте құптарлық қадам болды.
Өйткені салық салушылар мен төлеушілер арасында келіспейтін тұстар баршылық. Халық үніне құлақ асатын мемлекетте заңдар бизнес пен халықтың кедергісіз емін-еркін дамуына мүмкіндік беретін заңдар көбеюі керек. Бюджет шығыстарын азайтып, кірістерін көбейту жолдары тағы да ұсынылды. Үкімет жаңарса да, Президент тапсырмаларының түгел орындалмай жатқаны қынжылтады. Экономиканы әртараптандыру арқылы бірқатар жетістікке қол жетті. Президент Үкімет пен әкімдерге еліміздің тұрақты дамуына мүмкіндік беретін жаңа тетіктерді тауып, экономиканың құрылымын өзгертуді тапсырды. Экономика өскен сайын әлеуметтік теңсіздіктің азайып, орта таптың күшейе түсетінін, кез келген істің тиімді өлшемі, әрбір шешім, әрбір жобаның ең алдымен елге пайдалы болуы керек екенін ескертті.
Жолдауда нақты секторды несиелендіру, яғни шағын және орта бизнесті қаржыландырудың шешімін таппағаны, бұның іскерлік ортаның белсенділігіне, экономиканың тұрақтылығына және дәйекті дамуына кедергі келтіріп жатқаны айтылды. Өткен Жолдауда банктердің қозғалыссыз жатқан активтері мен мемлекетке қайтарылған активтерді бизнестің дамуына тарту мәселесі көтерілген еді. Президент бүгін Үкімет пен Ұлттық банкке банктердің экономикаға көбірек қаржы құюын қамтамасыз ету үшін оңтайлы шешім қабылдауды ұсынды. Біздің банктер расында да көп пайда табады. Бұған жоғары өсімдер дәлел. Сондықтан банк акционерлерінен дивидендіне сәйкес салық төлеуін талап ету – дұрыс талап. Екінші деңгейлі банктерді сауықтыру үшін кезінде мемлекет көп шығындалған. Әр алмақтың салмағы болады. Салықты халық та, басқа да ірілі-ұсақты бизнес өкілдері де әділ төлеп жатқанда банктердің шет қалғаны әділетсіздік болады. Президент бұл бағытта Банктер туралы жаңа заң қажет екенін атап өтті. Қос қолдап қолдайтын бастама деп есептеймін.
Экономиканы қарқынды дамыту үшін тек мемлекет қаржысына сүйенбей, жеке инвестицияларды тарту арқылы іскерлік белсенділіктің артуына қолайлы жағдай жасауды тапсырды. Өнеркәсіп әлеуетін толық пайдалану үшін жан-жақты шаралар қабылдау сан салалы дамуға жол ашады. Qarmet металлургия комбинаты отандық инвестордың қолына тиген соң ахуал тұрақталып, кәсіпорын жаңғыртыла бастаған. Бұл – Президент қабылдаған маңызды шешімнің жемісі. Былтыр тізімі жасақталған 17 ірі жобада өңдеу тәсілін мықтап меңгеруге басымдық берілген. Мемлекет басшысы меңзегендей, өңдеу ісі жүзеге асырылса, ұлттық экономика алға жылжитын еді. Мұнай-газ-химия саласын одан әрі дамытуға баса назар аударылды. Нәтижесінде, полипропилен және полиэтилен шығаратын ауқымды жобалар жүзеге асырыла бастады. Президенттің өндірісті ғылыми негізде дамыту үшін ғалымдарды жұмылдыру идеясы тиімділігін дәлелдеді.
Елімізде газ тапшылығы ұзап барады. Көгілдір отынмен қамтылмаған ауылдар мен тек газбен жүретін көліктердің қиналып жүргеніне үш айдан асты. Президент газ тасымалдау бағдарларын әртараптандыру және оның қуатын арттыру тұрғындарды және экономиканы газбен қамтамасыз ету Үкіметтің басты міндеті екенін еске салды. Былтырдан бері газ кеніштерінің игеріле бастауы қуантарлық іс. Президент жылына бір миллиард текше метр газ өндіретін жаңа кен орындарын игеру жоспарланғанын, алайда бұл жобалардың толық іске қосылмағанын айтып, газды ішкі нарықты қамтамасыз ету үшін тиімді бөлу қажетіне тоқталды. Жаңаөзен, Қашаған және Қарашығанақтағы газ өңдеу кәсіпорындарының құрылысын жеделдету қазіргі қалыптасқан жағдайды шешумен қатар болашақта газ тапшылығын туындатпауға қатысты қабылданған құба-құп шаралар десек, жаңылмаспыз.
Ақша да, басқа да жеткілікті кезеңде ауылдардың жабылуы әкімдерге сын. Президент әр жолы бюджеттің тиімді игерілуін талап етіп келеді. Ал кей әкімдер ауылдарды экономикалық тиімсіз деп танып, жабуға асығады. Бүгінгі Жолдауда тағы да инфрақұрылым қатысты өзекті мәселелер көтерілді. Президент энергетика және коммуналдық шаруашылық саласын жаңғырту жөніндегі ұлттық жобаны жыл соңына дейін бекіту керегін қадап айтты. Ауылдар мен қалаларды инфрақұрылым, газ, энергиямен қамтамасыз ету – басты міндет. Осы салаларда тапшылықты жойып, қажеттіліктерді өтеу шараларының қабылдануы, Президент айтқандай, ауылдардың жабылуына сеп болмауы керек. Жыл сайын энергетика және коммуналдық шаруашылық саласына қыруар қаржы бөлінеді. Одан бөлек, тариф есебінен тартылатын монополистердің салаға салатын инвестициясы тағы бар. Алайда тариф өскенімен, жаңғырту жұмыстары қарқынды жүргізіліп жатқан жоқ. Ал тұтынушылар мен экономика өскен сайын энергияға сұраныс артып жатыр. Әлем ішкі сұранысты атом энергетикасы арқылы қамтамасыз етіп келеді. Дамушы мемлекеттерде бір емес, бірнеше атом электр стансасы жұмыс істеп тұр. Еліміздің тозығы жеткен ЖЭС-тері қажетті энергияны өндіруге жарамайды. Олардың өзін халықаралық талапқа сай көмірден экологиялық отынға көшіру керек. Газ қоры қашанға дейін жетеді? Сондықтан атом энергетикасын дамыту маңызды болып тұр. Бұл бағытта мамандар даярлау одан да маңызды десек болады. Маман демекші, өндірістік, физика, атомдық физика және тағы басқа қажетті салаларда маман жетіспейді. Тіпті, мақта сортын реттеп, өнім көлемін арттыруға күш жұмсайтын маман жоқ. Алдыңғы Жолдауларда маман даярлау мәселесі көтерілген. Бұл тақырып әлі күнге өзектілігін жоймаған. АЭС салынған жағдайда оны мықтап ұстап тұратын мамандар керек. Әлемнің дамыған елдері сияқты бір емес, бірнеше АЭС қажеттілігі туындаса, қалғанын салатын да өз мамандарымыз қажет емес пе? Сондықтан атом энергетикасын терең түсініп, саланы меңгеретін маман даярлауға азаматтар үлес қосса, нұр үстіне нұр болмақ. Қазір түрлі әңгіме тарағанымен, игілігін көретін уақыт жеткенде қуанарымыз анық. Президент халық үніне құлақ асатын мемлекет ретінде АЭС салуды референдум арқылы шешуді жөн деп тапты. Бұл да болса Әділетті Қазақстанның қадамы деп білеміз. Ал алдағы жылдың «Жұмысшы мамандар» жылы болып жариялануы мамандық иелеріне тың серпін береді деген сенімдеміз.
Еліміз Еуразия құрлығының дәл ортасында орналасқандықтан, әлемдік бәсекеге жол ашық. Ол үшін бізге көлік-логистика секторын дамыту стратегиялық жоспар ету керек. Өкінішке қарай, автомобиль жолдары мен теміржолдың сапасы сын көтермей келеді. Аудан, ауыл, қала ішінде жөндеу күткен жолдар жетерлік. Президент тапсырмасына сәйкес, 12 мың шақырымға жуық жол салынып, Астана – Алматы, Ақтөбе – Атырау – Астрахань, Талдықорған – Өскемен бағытындағы күре жолдарды жаңғырту аяқталып жатыр. Сол сияқты облысаралық және ауданаралық жолдарды жөндеуді 2,5 мың шақырымнан 10 мың шақырымға арттыру, саннан гөрі сапаға мән беру айтылды. Енді тиімді жұмыс істейтін әуе хаттары мен теміржол бекеттері, теңіз порттары салынбақшы. Бұл біздің сауда-саттық бағытында барыс-келісті нығайта түседі.
Су ресурстарын дұрыс игеріп, ирригация жүйелері мен су шаруашылығымен тиянақты айналысу үшін Президент арнайы министрлік құрды. Көктемдегі су тасқыны саланың ақиқатын ашып берді. Биыл да сол судан тарыққан шаруалар да болды, суға қолы жетпей жатқандары да жоқ емес. Мемлекет басшысы міндеттегендей, су қорын жинап, оны тиімді пайдаланып, ирригация жүйесін дұрыс қолдана алса, қанекей. Әлемде күнде жаңбыр жауса да, су шаймайтын ирригациялық жүйе жасап қойған елдер бар. Бәлкім, солардың технологиясын негізге алу керек шығар. Неде болса, Үкіметтің бір міндеті – жалпы су шаруашылығын реттеу. Әйтпегенде, біз қираған лоток, қоқысқа толған өзен, каналдардың салдарынан Арал теңізі тұрмақ Қызылкөл сияқты жауһар көлімізді суға толтыра алмай келеміз. Бүгінгі Жолдауда ну орман, тоғайларды көбейту керегі айтылды. Жыл сайын 30 млн түп көшет өсірілсе де, жол бойынан саялайтын бір талдың табылмай жатқаны қызық. Жасыл ел, жасыл аймақ, жасыл белдеу дегендерге бөлінетін қаржының есебіне кім жетіп жатыр? «Қурап қалды» деген желеумен жолдардың бойы жасыл желектенбей келеді емес пе? Көпшіліктің көмегімен көгалдандыруға көшсек, бюджеттің көшетке бөлетін шығынын қысқарту керек шығар. Таза Қазақстанды қалыптастырып жатқан жандар, бір-бір түп көшеттен ексе, елімізде көгеріп шыға келмей ме? Бізге әр өңірдің географиялық платформасыңа сәйкес өсу жағынан тиімді талдарды отырғызу керек. Қазір тіпті Алматының Алатауында қылқан жапырақты ағаштар азайып қалыпты.
Кәсіптік білім беру саласын реформалау – уақыт талабы. Кезінде Кеңес Үкіметі орта арнау оқу орындарының түлектерімен-ақ өндіріс пен кәсіпорындардың тірлігін түлетті. Президент кәсіптік білім беру ісін реформалау экономиканың өсімін қамтамасыз ету және инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін аса қажет қадам деп тапты. Жұмысшы мамандар қоғамға өте-мөте қажет әрі жоғары сұранысқа ие болып тұр. Жастарға мамандық таңдауда жөн сілтеу керек. Қаптаған юрист пен экономистен не құқықтық, не экономикалық жүйе жөнге келмесе не пайда? Одан да елге де, өзіне де пайдалы мамандық таңдаған жөн. Шетелге кеткенде де сол қара жұмысты істейді. Бізде сол қара жұмыс күшінің еңбегі бағалана бермейді. Дизбалансқа әкеп жатқаны осы себеп. Бәрібір де жұмыстың көзін тапқан адам байлықтың көзін табады. Ең бастысы, ол жұмысты сүйсініп істеу керек. Сонда ғана табанды еңбек табысты болады. Президент еліміздің кадрлық әлеуетін арттыруда орта білім беру жүйесінің өте маңызды рөл атқаратынын айтты. Қазір жүзеге асырылып жатқан «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы осы мақсаттағы бір игі қадам. Жайлы мектептерді арнайы басқару жүйесі енгізілмекші. Бұл жай мектептер жайына қалады деген сөз емес. Мемлекет басшысы Үкімет пен әкімдерге қаражат көздерін тауып, 3 жылда жалпы орта мектептерді жөндеп бітіруді міндеттеді. Тіпті, жекеменшік мектептерге шейін мемлекеттің шарапаты тиіп жатыр. Бала тәрбиесі – ұлт тәрбиесі. Ұрпақ білімді болса, ұлт білікті болады. Ұлт білікті болса, еліміз өсіп-өркендейді. Бүгінгі Жолдау ең алдымен орындаушы тараптан қолдау табуға тиіс. Қолдау деген сөзбен емес, нақты іспен болуы керек. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев сан саладағы өзекті мәселелердің оң шешімін саралап берді. Жер-жерде жүзеге асырылуы Үкімет пен атқарушы биліктің, сонымен қатар Парламент депутаттарының да жұмысы.
Қайрат БАЛАБИЕВ,
Парламент Мәжілісінің депутаты