Жылт еткен дүние болса, содан табады. Күнделікті жедел ақпараттан бөлек, көркем дүниенің де анонсын содан байқайды. Бұрынғы оқырман іздеп жүріп оқитын болса, бүгінгінің сұрағаны іздемей-ақ табылып жатыр. «Ардың ісі» деп аталатын әдебиетте нендей мұң бар, нендей өзгеріс бар? Біз көркем әдебиеттен, рухани әлемнен тым алшақ кетіп қалған жоқпыз ба? Біз бұл сауалды ақын Жанат Жаңқашұлына қойған едік.
– Жанат, әдеби әлемде не жаңалық болып жатыр? «Елең еткен бір дүние оқимыз ба?» деп, кейде әлеуметтік желіге үңілеміз. Неге әлеуметтік желіге дейтін шығарсыз, қазір шығармашылық адамының негізгі алаңы осы болып тұр. Прозада марқұм Ғалымбек Елубайдың жылт еткен жақсы дүниелері бар еді, одан кейін ол ауылдан да көп үн шықпайды. Өлең дейтін әлем әлеуметтің мұңын көрсете ала ма? Қалай ойлайсыз?
– Бұрын газеттерге өлеңіміз шықса, бөркімізді аспанға атып, алғаш өлеңі шыққан газеттің қаншама нөмірін сатып алып, тұтас бөлмеге жайып қойып, еңбектеп жүріп оқыған Вознесенскийдің күйін кешетін едік. Газетте отырған редакторлар да мұны білетін. Сол себепті де бізге паң қарайтын. Қазір Facebook парақшамыз жақсы болды. Өз парақшаң, өз газетің. Газеттен де көп оқылады. Сол себепті ақындар Facebook-ке әуес.
Ал Ғалымбек Елубай жайлы айтар болсақ, керемет жазушы еді. Габриэль Маркестердің ғажайып реализімі бар еді шығармаларында. Дер кезінде бағалай алмадық. Бірнеше рет парақшама «керемет жазушы таптым» деп шығармаларын бөлістім. Тірі болса, әлі талай ұлы дүниелер жазар еді. Өз отына өртеніп кетті. Енді артындағы мұрасын жинақтау керек.
Біздің Үкімет қалыптасқан жазушыларға ғана қамқорлық жасайды. Президент стипендиясын алатындардың тізімін қараңызшы. Бірді-екілі жас болмаса, кіл мүйізі қарағайдай аға-әпкелеріміз. Ал олар қамқорлыққа зәру ме? Қамқорлық Ғалымбек секілді жастарға керек-ті…
Бейбіт Сарыбай, Қанат Әбілқайыр, Ұларбек Дәлей, Мақсат Мәлік, Әлихан Жақсылық секілді жігіттер кітап сатудың жақсы жолын тауып, жаңа бір үрдіс бастады. Бүгінгі күннің негізгі жаңалығы – осы. Бұған да біз Facebook-ке қарыздармыз. Қанат Әбілқайырдың кітабын әлі жазып жатқан кезінде әлеуметтік желідегі жарнамасына қарап, алдын ала сатып алдым. Алдыңғы жылы «Ойтамған» атты кітабымды Facebook парақшамда аукционға шығардым. Алғашқы жарна 3 мыңнан басталды. Аяғында бір данасы 15 мыңға сатылды. Ал «AMANAT» партиясының Қарағандыдағы филиалы ұйымдастырған аукционда Серік Ақсұңқарұлы ағамның бір кітабы 25 мыңға өтті. Кітапті қадірлейтін адамдар әлі де бар. Сондықтан жоғарыда аты аталған жазушыларымыздың кітап сатудағы жаңа жолы қуантарлық һәм құптарлық.
– «Ол жақта да Жаңқашұлы жыр жазып жүр» дейсіз. Ол жақ дегеніңіз – қай жақ?
– Бұл «Екінші әлем» дейтін шағын поэмадан үзінді ғой. Мына Қазақстаннан жеріген кезде, төртінші өлшемдегі (измерения) Қазақстанды іздеген, аңсаған жыр. Ол жақта Қазақстаныңыз – дүркіреген ел. Алпауыт ел. Өзгеге құл болмаған, аштық көрмеген, отыз жыл ұры-қарыға желінбеген, уахабизмі жоқ, дәстүрі берік, қаруы мықты, жүз миллионға тарта қазағы бар қуатты ел. Ол жақта да Жанат Жаңқашұлы бар. Ол жақта да Гүлзина Бектас бар. Тек тарихи оқиғалары біздікінен өзгеше өрбі-ген. Кеселге ұрынбаған, кесесі сынбаған, кесенесі қирамаған…
– Оқырман Ғалым ағаның (Жайлыбай) әлеуметтік тақырыптағы өлеңдерін жиі оқиды. Қазіргі ақындар не жазып жүр, нені толғап жүр?
– Ғалым ағамның ұстанымы ұнайды. Қуаты мықты. Кез келген тақырыпты еңсеріп әкетеді. Бізге ағаларымыздың поэзияға деген махаббаты жетіспейді. Петропавлда Мағжанның мерейтойына байланысты бір жиын болады. Жас ақындар да бар. Таңертеңгі жиын үстінде Ғалым ағаның қатарластарының бәрі «түнде өлең жаздым» деп сиясы кеппеген жыр оқып беріпті. Ал жастар түк жазбаған. «Мен аяғыммен жазамын» деген Вознесенский еске түседі осындайда. Біздің аға буын аяғымен жазады. Поэзияға сонша ынтызар. Ал біз сүлесоқпыз. Мен бұл қасиетті Серік Ақсұңқарұлынан «Түркия ғазалдары», Светқали Нұржаннан «Кенесары қамалы» және қаншама ағаларымнан байқадым. Үлкендер жүрген жерінен өлең «аулап» қайтады. Бізге осы жетіспейді. Әйтсе де өз қатарым хал-қадірінше жазып жүр. Ербол Алшынбай «Тарымшы» дейтін ғажап дүние жазды. Мирас Асанның кейінгі жазған лирикалары қандай ғажап?! Мерей Қарт тыңнан түрен салуда. Олжас Қасымның Семей полигонына арнаған понорамасы керім. Жәнібек Әлиманның жаңа тынысы ашылғандай. Батырхан Сәрсенхан Шығысты қопарып жатыр.
– Дегенмен қазір ақын да, жазушы да түрлі байқауда (мүшәйра, жыр бәйгесі, мерейтой) көрініп қалатыны рас қой. Мойындаңызшы. Яғни, байқауға арнап жазылған дүниелер көбейді. Одан өзге уақытта шабыт қыспай ма?
– Жүлде үшін жазылған дүниенің бәрі керемет дей алмаймыз. Кей мүшәйраларда өзіміз де қазылық етеміз. Сонда «мүшәйраға керемет өлең түспейді» деген ұстаныммен, сәл төмен талаппен қараймыз. Біздерге бұл жүлденің атағы емес, ақшасы керек. Анығы – осы. Бұл шабыттанғаннан емес, шарасыздықтан жазылған дүние деп біліңіз. Әлі күнге дейін баспанасыз жүрген ақындар бар. Сол мүшәйраның қаржысымен үйдің алғашқы сомасын салып, үйлі болған бауырлар да бар. Әйтпесе, бізді басымыздан сипар Үкімет жоқ. Ақын-жазушылардың осындай бәйгелерге көптеп қатысуына кешіріммен қараңыздар дер едім.
– «Молданың бар сүрені бір мақаммен оқитыны секілді бір мұңға салып, батқан күннен, құлаған тамшыдан өздерін іздейді де жүреді. Мұңаяды. Жылайды. Өкпелейді. Бұл мас адамның былдырындай һәм дәл соның өмірге өкпелегеніндей әсер қалдырады. Сосын бір-бірінің аузына түкіргендей «өлеңдегі» ауралары бір-бірінен аумайды» депсіз. Бұл ойыңыз өзгерді ме?
– Жоқ, өзгерген жоқ. Бұл ақ өлеңшілер туралы айтқаным болса керек.
– Аға буынмен әңгімелесе қалсаңыз, әр шыққан шығармасын не болмаса кітабын кезінде Әдебиет үйінде сыншылар тас-талқан сынағанын айтады. Қазір мұндай әдеби үрдіс байқалмайды. Сыншылар да «көңілге» қарайтын болып алды-ау деп ойлаймыз. Өйткені бірін-бірі мақтаған, бірін-бірі биікке көтерген бірсарынды дүниелер көбейді. «Қатты айтсам, жақыныма жақпай қаламын ба?» деген қорқыныш басым секілді. Неге?
– Өте дұрыс айтасыз. «Албасты да қабағыңа қарап басады» деуші еді атам. Қазіргі сыншылардың бұрынғыдай беделі жоқ. Сол себепті де жетім баладай қабаққа қарап қалды. Қарағандыда Жансая Жарылғап дейтін мықты ағамыз бар. Мағауиннің өзі мақтаған сыншы. Сол ағама «Неге сын жазбайсыз?» десем «бәлесінен аулақ» дейді. Мәдениет министрлігі осы сыншыларға қолдау көрсету керек. Жылына қаншама кітап шығарады. Сол кітаптарды шығарар алдын сыншыларды жинап, сүзгіден өткізіп, рецензия алуға тиіс. Сонда сыншының да беделі өседі. Беделді сыншы кез келген адамды қорықпай сынайды. «Бәлесінен аулақ» демейді. Қазір көрінген ақынсымақ, жазушысымақ мемлекеттік тапсырыспен кітап шығартып жатыр. Осыған тойтарыс беру керек. Мемлекет нақты жауһар дүниелерге, ұлтқа керек әдебиетке ғана қаржы шығаруға тиіс.
– Жалғыз өлеңмен жан баға алмайтыны белгілі. Ақындардың шығармашылығына кедергі келтіретін не дүние? Әлде, сананы тұрмыс билеп кетті ме?
– Сананы тұрмыс билейді дейсіз бе? Мүмкін тұрмысты сана билейтін шығар. Қарасаңыз – қазақ әнінің сексен пайыздайы зар мен мұң. Махаббат мұңы, жалғыздық зары, тағы басқа. Ал дамыған елдердің көп әнін тыңдасаңыз, «мен жеңемін», «мен мықтымын» деп келеді. «Жақсы сөз –жарым ырыс» деген бар. Қалай сөйлейсің, солай ғұмыр кешесің. Сөз деген – ұлы күш. Абай атамыз «Сөз түзелді» деп еді. Басқа мағынада айтты ғой, әрине. Ал шынтуайтында, сөзіміз әлі түзелген жоқ. Сөз түзелмей, тұрмыс түзелмейді.
– Өлең сатып күн көруге бола ма? Жалпы, ол (сату) мүмкін бе?
– Қазір атын ұмытып отырмын. Американың бір жас ақыны өлеңдерін машинкаға басып, парақ күйінде бірнеше долларға сатып күн көріп отыр. Яғни, болады.
– Шығармашылық адамына не жетіспейді? Еркіндік, аудитория, білім, мүмкін, көп ақша шығар. Солай ма?
– Шығармашылық адамына ізденіс жетіспейді. Қаншама ағаларымнан осыны анық байқаймын. Құдай берген талант бар. Білім жоқ. Ізденбеген адам тоқырауға ұшырайды.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Гүлзина БЕКТАС