AIQYN газеті ұжымының баяны тереңде жатқан Баянауылға сапары жаздың соңғы күндеріне тура келді. Ұзақ жол жүріп, өлкеге кірген мезеттен бастап тұмса табиғаттың құпиясы мен сұлулығы өзіне баурап алды. Расында, Жасыбай көлі, Қоңыр әулие үңгірі, Кемпіртас – сырға толы жұрттың сыйынатын орнына айналған. Баянауыл – барлық ауылдық округтерінің жер-су аттары қазақша аталатын теріскей аймақтардағы бірден-бір аудан.
Тарихты қойнына басқан Баянауыл
Жасыбай көліне тоқтап, табиғаттың тамаша көрінісіне тамсана қарап, ерек тастар қалашығы туралы білгенімізше ойымызды ортаға салып, бұйрат-бұйрат тастарды сонау тас ғасырынан пайда болған деп топшыладық. Көл мен тау-тастар табиғатпен ерекше үйлесім тапқан. Жасыбай ешқандай өзен суына қосылмайтын тұйық көл болса да, жаз мезгілінде жағасы керемет демалыс орнына айналады. Мезгілдің соңы болғандықтан, көл жағасында суға түсетіндер азайып, балық аулауға шығатындар көбейген. Одан кейінгі бағыт – Жасыбай көлінен үш шақырым жерде Баянауылдың биік шоқыларының бірінде орналасқан Қоңыр әулие үңгірі. Өткенге көз салсақ, еліміздің қай өңірі болса да, өзіне тән киесі мен қасиеті барын ұғамыз. Дегенмен Қоңыр әулие үңгірін кейбірі Баянауылда десе, енді бірі Шыңғыстауда деп ойлайды. Ал біз Баянауылдағы Әулиетасқа (Қоңыр әулие үңгіріне) жол тарттық. 110 метр ұзындықтағы баспалдақтармен үңгірге қарай көтерілдік. Үңгір түкпірінде 2 метр биіктікте кішкентай су толы шұңқыр бар. Бұл су ауырғанға ем, сәби сұрағандардың тілегін орындаған қасиетті орын саналған. Үңгірден бүгінге дейін де мұндай ниеттілердің ізі суымапты. Үңгірдегі қуысқа кіру үшін кезекке тұрғандар көп. Тау басындағы үңгір туралы, оның не үшін Қоңыр әулие аталғаны баспалдақ бойымен көтерілер тұста жол жиегіндегі тақтаға жазылыпты. Онда: «...Топан су басқанда Нұх пайғамбардың кемесінде орын болмай, Құлан, Қыран, Қоңыр әулиелер ағаштан сал жасап кемеге тіркеледі. Солтүстіктің ағынымен келе жатып, үш әулиенің салы тау-тасқа соғылып, үш жаққа кеткен. Қазіргі үңгірдің ішінде Қоңыр әулие мекендеген. Ол халықтың мұң-мұқтажын ойлап, ауру-сырқаудан аман-есен болуды, еліне денсаулық тілеген» деп жазылған.
Баянауылдан шыққан философ Мәшһүр Жүсіп бұл жердің киесін «Әулиелердің Алладан пәрмен сұрайтын жері» деп атап, дәріптеген. Бір қызығы, осы Қоңыр әулие үңгірінде академик Қаныш Сәтбаев та болған.
Баянауылды «тастар қалашығы» деп атауға әбден негіз бар. Бұл тастар қазақ тарихын қойнына жасырып жатқанын да айта кеткеніміз жөн болар. AIQYN газетінің 15 маусымдағы №66 санында «Қайшыға түскен құндылық» тақырыбында жазылған мақалаға тарихшы Жамбыл Артықбаев мынадай дәйек келтірген-ді: «Кейбір кітаптардың өзгеріске ұшырап, қайта жазылған нұсқасы қолымызға тисе де, кейбірі баспаға жетпей, тау мен тастың астында қалды. Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетауға барған экспедиция кезінде шолақ белсенділерден қорқып кітаптарды жойып жіберген адамдармен кездестім. Баянауылда молдаларға, бірқатар ғалымға шәкірт түскен ақсақалмен сөйлескенімде ұстазымен бірге біраз кітапты таудағы бір үңгірге жасырғанын айтқан-ды. Қателеспесем, бұл Қырықжылдық совхозы еді. Көкшетаудың Қарасу ауылында соғысқа қатысқан Жанғали төре деген кісі «Шоқанның екі арба кітаптарын көлге тастадық» деді. Мұндай көп әңгіме естідім. Әсіресе, араб емлесімен жазылған кітаптардың тағдыры өте аянышты».
Тарихшының келтірген нақты мысалдары Баянауылдың тасын көрген соң бірден ойымызға түсті. Мүмкін, тастардың арасынан біз білмейтін «жасырынған тарих» кездейсоқ кездесіп қалар деген үміт болғанымен, оның арнайы зерттеуді талап ететінін түсіндік.
Құпияң неде, Кемпіртас?
Баянауыл ұлттық паркі дегенде бірден әйгілі Кемпіртастың еске түсері хақ. Жолсапардың екінші күні жұрттың аузында жүретін сол Кемпіртасқа табан тіредік. Бұл тас туралы аңыздың бірнеше нұсқасы бар екенін естігенбіз. Керекулік бір ақын:
«Көкжиектен бір сәтте көз аудармай,
Әй, кейуана, кеттің-ау тасқа айналып.
...Жайыңды ұғам, тас кемпір, себебі мен
Сен секілді айырылғам жалғыз ұлдан.
... Кемпіртас-ау, қайғыңды бөлісуге
Тасқа айналап кетейін мен де сендей», – деп жырына қосыпты. Шын мәнінде, бұл тастың нағыз сыры неде жатқанын бүгінге дейін ешкім дөп басып айта алмайды. Аңыздардың бірінде Кемпіртас соғыстан оралмаған жалғыз баласын зарыға күте тасқа айналған ананың бейнесі делінсе, енді бір аңызда жергілікті тұрғындардың ерекше тұқымды жылқысын жер астынан шығып тартып алатын мыстан кейпінде сипатталады. Осы жұмбақ мүсіннің жанындағы биік шоқыларға шығып, әр қырынан бақылап көрсек, аңызда көбіне ана бейнесінде сипатталған Кемпіртас жас қыздың да бейнесіне ұқсайтыны байқалды. Кемпіртасты жағалай жүрген сайын биіктей түскен тастың үстінен Торайғыр жазығы жалпағынан көрініп жатыр. Бір қызығы, тас ортасында кішігірім көлшік бар. Бұл көлшік жаңбыр суының қалдығы ма, не болмаса табиғаттың тылсымы ма – бізге белгісіз күйде қала берді.
Ұлылардың мекені
Әңгіме етіп отырған Баянауыл қазақ даласындағы ерекше табиғатымен ғана емес, халыққа еңбегі сіңген біртуар ұлы тұлғалар шыққан мекен болғанымен де ерекшеленеді. Шежірелі өлкеде 40-тан астам тарихи тұлға, би-шешендер, 22 академик шыққан. Кеңес ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан академиктер Ә.Марғұлан, Шапық Шөкин, ғылым докторлары Ә. Бектұров, Е.Бекмаханов, С.Бейсембаевтар болса, Баянауыл жерінен шабыт алып қалам тербеген ақын-жазушылар Ж.Аймауытов, С.Торайғыров Қ.Бекхожин, Қ.Исабаев, З.Шашкин, кинорежиссер және актер, КСРО халық әртісі Ш.Аймановтар үлкен даңққа ие болды. Бүгінде Баянауылда Қ.Сәтбаевтың, С.Торайғыровтың, Мұса Шорманұлының атына берілген ауылдар бар. Бұл – өлкенің ұлылар алдындағы құрметі. Баянауылдан шыққан, өнегеге толы ғұмырында 20 томдық еңбек жазып, ұлтымыздың рухани пірі болған Мәшһүр Жүсіптің аты қазақ үшін қашанда қымбат. Ділі мен тіліне, ар-ұятына араша болып, рухани мұрасын түгендеп кеткен ұлы тұлғасын бүгінде ұлты да қадірлеп, қастер тұтады. Осындай дана тұлғалардың Баянауылдай өлкеден шығуы да заңды деген тоқтамға келмеске болмас.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ