Ал республикалық бюджет кірістері небәрі 99,4%-ға орындалды және салық түсімдері 1,4 триллион теңгеге аз түсті. Осыған орай бір топ депутат ұсағымен шектелмей, енді ірі салықтарды да өңірлерге беру бастамасын көтерді. Бұған Үкімет басшысы қарсы, неге?
Биылғы Жолдауында Президент Қ.Тоқаев салық мәселесіне ерекше мән берді. Журналистер Мемлекет басшысының «салық» деген сөзді тура 25 рет айтқанын есептеді. Орталық жинайтын салықтардың кемуі кесірінен бюджет тапшылығы бұрын-соңды болмаған рекорд орнатты. Сондықтан Қасым-Жомарт Кемелұлы Үкіметке бюджет тапшылығының орнын толтыратын қаржы көзін табу үшін тиімді компенсациялық тәсілдер ойластыруды тапсырды.
– Бюджетаралық қарым-қатынасты ретке келтіру қажет. Шағын және орта бизнестен түсетін салықты аймақтардың өзінде қалдыру дұрыс әрі уақтылы қабылданған шешім болды. Бұл қадам кәсіпкерліктің дамуына едәуір серпін берді. Сонымен қатар әкімдердің дербестігін арттырды, – деді Президент.
Бұл ретте орталықтағы мемлекеттік органдар ұятты болып тұр. Ауыл-аймақтағы әкімдер өздеріне тапсырылған салықты уақытылы әрі артығымен жинайды. Былтырғы көрсеткішті жоғарыда айттық. Бұл тренд биыл да жалғасыпты.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджет болып екіге бөлінетіні мәлім. Аты айтып тұрғандай, біріншісіне – Үкімет пен министрліктер, екіншісіне – жергілікті әкімдер жауапты. Аймақ басшылары биыл да салық жинауда кезекті рекорд орнататын түрі бар. Ал орталық меморгандардың тірлігіне жан бітіру, қимылына серпін беру үшін тағы қандай ауыр сын айтылуы қажет? Сөз өтер емес: ресми мәлімет бойынша 2024 жылдың бірінші жартысында алым-салықтарды, сондай-ақ активтерді, негізгі капиталды сатудан түсетін кірістерді қоса алғанда, республикалық бюджетке 5 трлн 628,1 млрд теңге ғана кіріс түскен. Салдарынан, кіріс жоспары небәрі 81,2% орындалды (биылғы жартыжылдықта 6 трлн 935,1 млрд теңге жинауы тиіс болатын).
Соның ішінде 2024 жылғы 1 шілдеде 5 трлн 187,7 млрд теңге ғана салық жиналды. Яғни, салық түсімдері бойынша көрсеткіш қатты құлдырап, жоспар бар-жоғы 75,9%-ға орындалған (жартыжылдықта 6 трлн 836,5 млрд теңге салық жинауы тиіс еді). Қаржы министрлігінің түсіндіруінше, республикалық бюджеттің салықтар жоспарының 1 триллион 648,8 млрд теңгеге орындалмауына қосылған құн салығының (ҚҚС) – 874,1 миллиард теңгеге, корпоративті табыс салығының (КТС) – 613,9 миллиард теңгеге, шикі мұнайға экспорттық кеден бажының (ЭКБ) – 86 миллиард теңгеге аз түсуі себеп болды.
Орталықтағылар өз жоспарын орындау үшін көзбояушылыққа да барған көрінеді: ірі салық төлеушілерді келесі жылдың салығын осы жылы аванспен төлеуге мәжбүрлейді. Салдарынан ол жылдың салықтық базасы кемиді. Шенеуніктер: «Биылды өткізсем болды, кейін топан су қаптаса да мейлі» дейтін сияқты. Шенділердің бұл тірлігін жоғарғы палатаның отырысында Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев та сынаған болатын.
– Бюджеттің шығыс және кіріс бөліктері теңгерімге келтірілмеген. Онда шығыстарымыз орасан зор, кірістер бойынша – проблема. Бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық қорды шығындап жатырмыз, бұл жақсылық әпермейді. Бюджет көрсеткіштерінің ненің есебінен көркем етілетіні белгілі. Салықтар бойынша аванстық төлемдер есебінен жақсартылады. Осы арқылы алдағы салық түсімдерінен 300 миллиард теңге аванс алып қойған. Мұның сыртында былтыр отандық экспорттаушыларға 500 миллиард теңге ҚҚС-ын қайтармай қойған. Тереңдей берсек, бюджеттің қандай тетіктермен тәп-тәуір етілетінін білуге болады, – деді Сенат басшысы.
Мұндай тірлікпен мемлекет алысқа ұзамас. Сол себепті орталықтағы шенділердің құрғақ уәдесі мен зая тірлігінен қажыған сенаторлар олардың жинай алмай отырған салықтарын аймақ әкімдеріне беру идеясын ілгерілетті.
Әкімдер қайтсе ынталанады?
Президенттің өзі жаңа экономикалық модельге көшу аясында өңірлердің бюджеттік дербестігін күшейту міндетін қойды. Ауыл, аудан, қала, облыс әкімдері Астана жаққа қарап, қол жайып отырмай, өз проблемаларын өзі шешуі үшін олардың бюджеттерінің табыс көздерін арттыру қажет. Бұл үшін салықтық және салықтық емес төлемдерді жергілікті бюджеттер деңгейіне беру керек.
Мемлекет басшысы 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында республикалық бюджеттен кем дегенде 2 триллион теңгенің салық көзін жергілікті бюджеттерге тапсыруды жүктеді. Соның алдында, 2020 жылдан бастап, шағын және орта бизнестің корпоративті табыс салығы (КТС) жергілікті бюджеттерге берілген-тін. «Өзімдікі дегенге, өгіз қара күшім бар» дегендей, осыдан кейін жергілікті билік оны белсенді жинауға білек сыбана кірісті.
Соның арқасында әкімдер өз бюджеттерін үш жыл ішінде қосымша 3,4 триллион теңгеден астам кіріспен толтырды. Өңірлік шағын және орта кәсіпкерлік аударатын КТС-тің жыл сайынғы өсу қарқыны 40%-дан асып кетті. Бұл КТС өңірлік барлық салықтық түсімнің бестен бір бөлігін құрайды: үлесі 20%-дан асты. Осыны көріп шабыттанған депутаттар енді ұсақ емес, ірі бизнестің де КТС-ін әкімдерге берейік деп отыр.
– Осылайша, өңірлер өркендеу үшін қуатты экономикалық ынталандыруға қол жеткізді. Алайда әкімдерді сайлау институтының енгізілгеніне және жергілікті бюджеттердің табыс бөлігін кеңейту бағытында бірнеше жыл жұмыс жүргізілгеніне қарамастан, ауыл-аймақтың қаржылық тәуелсіздігі мәселесі түбегейлі шешілмей, көкейкесті болып қалды. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аясында жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың тиімділігін арттыру және жауапкершілігін көтеру үшін алдымен функционалдық талдау жүргізу қажет. Оның барысында жергілікті атқарушы органдардың жаңа функцияларды орындауға дайындығын қарау керек, – деді бастама авторының бірі, сенатор Бекбол Орынбасаров.
Осы талдау әкімдердің жаңа өкілеттік-функцияларды орындауға әзір және біліктілігі мен адами ресурстары жеткілікті екенін көрсетсе, онда сенаторлардың айтуынша, республикалық бюджеттің бірқатар кірістерін жергілікті бюджеттерге табыстаған маңызды. Олар біріншіден, ірі бизнес субъектілері төлейтін корпоративті табыс салығын (КТС) да әкімдерге беруді ұсынды. Бүгінде елдегі мұнай-газ, тау-кен өндіру секторы, машина жасау, тамақ, жеңіл, химия, басқа да өнеркәсіптердегі 1 370 ірі компания, зауыт-кәсіпорын орталыққа КТС төлейді. Екіншіден, депутаттар Үкіметке шағын және орта бизнес субъектілерінен қосылған құн салығын да әкімдер жинауы керек деді. Үшіншіден, Қазақстан территориясына импортталатын тауарлардан акциз жинау құзырын жергілікті биліктер қанжығалағаны жөн. Бұдан республикалық бюджетке 150 миллиард теңгеден астам акциз алымы түседі. Төртіншіден, кең таралған пайдалы қазбаларды өндіру салығын да сол бағытта аттандырған абзал. Бесіншіден, түрлі мемлекеттік мекеме салатын әкімшілік айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндірулер де жергілікті бюджеттерді жарылқаса, құба-құп.
Бір топ Сенат депутатының пайымдауынша, бұл түсімдерді халыққа ең жақын жергілікті бюджеттерге тапсыру – «Әділетті Қазақстанда» кірістерді барынша әділетті бөлуге мүмкіндік беріп, ауыл-аймақтың дамуына оң ықпалын тигізеді.
Үкімет басшысы неге бас шайқады?
Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін арттыру бағытындағы іс-шаралар өз жемісін беріп жатыр. Мысалы, Астана іргесіндегі, Ақмола облысының Ақмол ауылдық округі бюджетінің кіріс бөлігі 2022 жылы 63,3 миллион теңге ғана болыпты. Оның өзінде салық түсімдері 23,8 миллион теңгені құраған. Тиісінше, бұл ауыл өз шығыстарының шамамен үштен екі бөлігін жоғары тұрған бюджеттерден дотация түрінде алып күнелткен.
Қазір бұл тұрғыда жағдайы күрт өзгерді: Ақмола облысының Целиноград аудандық мәслихаты бекіткен шешімге сәйкес, Ақмол ауылдық округінің 2024 жылғы бюджетінің кіріс бөлігі 2,1 еседен астамға өсім, 133,2 миллион теңгеге жетті. Бір қуантарлығы, соның ішінде Ақмолдың биылғы салықтық түсімдері – кем дегенде 104,6 миллион теңгені құрайды деп жоспарланған.
Сөйтіп, салық түсімдері бірден 4,3 есеге артып шыға келді. Ол биыл жоғары бюджеттерден 8,6 млн теңге ғана трансферт алмақ. Мұндай қарқынмен болашақта дотациялық елді мекеннен донор ауылға айналып шыға келуі ықтимал. Ауқаты артқан ауылдар елде көп болса керек. Енді ірі салықтарды соларға берсе, елде миллиардер ауылдар қаптар ма еді?
Бірақ Премьер үзілді-кесілді қарсы. Ол наразы ұстанымын Сенатқа хатында жария етті. Олжас Бектенов өңірлердің бюджеттік дербестігін арттыру жұмысын Үкіметтің тұрақты жүргізіп жатқанын мәлімдеді.
– Талдау көрсеткендей, жергілікті бюджеттің кірісі оң динамикаға ие. 2020 жылы шағын және орта бизнестің корпоративті табыс салығын жергілікті деңгейге беру нәтижесінде оларға 3,4 триллион теңгеден астам табыс түсті. Бұл қадам ауыл-аймақта іскерлік, кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға қозғау салды. Бұған қоса, былтыр мемлекеттік баждың, төлемдер мен салықтық емес түсімдердің жекелеген түрі де жергілікті бюджеттерге ауыстырылды. Соның арқасында олар шамамен 90 миллиард теңгенің кіріс көзіне ие болды, – деді О.Бектенов.
Білгеніміздей, бұрын республикалық бюджетті толтырып келген келесі төлемдер 2023 жылы әкімдердің еншісіне беріліпті: біріншіден, жануарлар әлемін пайдаланғаны (аңдар, құстар, балықтарды аулағаны) үшін төлемдер. Екіншісі – жеке басты куәландырушы құжаттарды (паспорт, жеке куәлік, туу туралы куәлік), жүргізуші куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж. Үшіншісі – нотариалдық іс-қимылдарды жасағаны үшін мемлекеттік баж, төртіншісі – сотқа талап арыз (талап қою) бергені үшін жиналатын мемлекеттік баж. Бесіншісі – сот орындаушылары, сот приставтары салған әкімшілік айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алған өтемақылар және басқалары.
Экономистердің айтуынша, жергілікті деңгейлерге тек түсімі тұрақты болып келетін кіріс қайнарлары табысталады. Президенттің 2022 жылғы 10 қыркүйектегі №1005 Жарлығымен, жергілікті биліктерге ағымдағы салықтарды, жеке табыс салығын, сондай-ақ әлеуметтік, көлік, мүлік, жер салықтарын және басқасын жинау құзыры берілді. Бұл салықтар әрбір елді мекенде тіркелген тұрғындар, дара кәсіпкерлер, коммерциялық ғимараттар және басқа нысандар сияқты жергілікті салық базасынан жиналады. Олар жергілікті бюджеттің орнықты табыс көзі саналады және экономикалық дағдарыстар оған көп ықпал етпейді.
«Ал алып бизнес төлейтін ҚҚС, КТС сияқты өңірлер бойынша біркелкі орналаспаған салық базасынан жиналатын ірі салықтар республикалық бюджет құзырында қалды. Себебі бір өңірдің жері мұнай-газ, түрлі метал сияқты қазынаға бай, басқасы – жұтаң. Бірінде ірі зауыт-кәсіпорын көп, екіншісінде – некен-саяқ. Егер мұны өңірлерге берсе, бірі шылқыған бай, екіншісі – тақыр кедей болады. Ірі салықтарды өңірлерге таратып берсе, кедейлеріне көмектесетіндей, орталық бюджетте күш-қуат қалмайды», – дейді экономист Қ.Қаппаров.
Өз кезегінде О.Бектенов корпоративті табыс салығы (КТС) республикалық бюджетке тек ірі кәсіпкерлік субъектілерінен – тау-кен, өңдеу секторларындағы компаниялардан түсетінін жеткізді. Бұлардың төлейтін салығының көлемі жаһандық конъюнктураға, әлемдік биржаларда шикізат пен металға қандай баға орнайтынына қатты тәуелді. Үкімет басшысы сондай-ақ ірі бизнестің КТС-ін неге әкімдерге беруге болмайтынын айтты.
«Ірі бизнес негізінен Астана мен Алматыда тіркелген. Тиісінше, бұл салықтың ең көп түсімі де осы екі мегаполиске тиесілі. Мысалы, 2023 жылы республикалық бюджетке 3 трлн 889,6 млрд теңге КТС түсті. Соның ішінде Алматыдан – 1 трлн 335,7 млрд теңге немесе 34,3%-ы, Астанадан – 733,4 млрд теңге немесе 18,8%-ы аударылды. Яғни, корпоративті табыс салығының 50%-дан астамын онсыз да республикалық бюджеттің доноры болып отырған екі қала береді», – деді Олжас Бектенов.
Сондықтан ірі салықтарды өңірлердің ханталапайына тастау туралы бастаманы Үкімет құптамады. Бұл жерде «қазіргі қалыптасқан диспропорцияда КТС-ті өңірлер арасында бөлу облыстардың орталықтан алатын субвенцияларының қысқаруына әкелмейтіні» де дәйек ретінде алға тартылды. Қарапайым тілмен айтқанда, өңірлер ұсақ-ірі салықтарды тегіс өзі жинаса да, орталықтан субвенция, трансферттер дәметуін қоймайды. Әйткенмен, пікірталас жалғасады.
Елдос СЕНБАЙ