Агенттік сарапшылары рейтингтің жоғарылауына Қазақстанның экономиканы әртараптандырудағы жетістіктері себеп болғанын айтады. Сонымен қатар Қазақстанның көмірсутектерге тәуелділігін азайтып, АКТ секторын өңдеу өнеркәсібін және көлік инфрақұрылымын дамытып жатқаны айтылады.
Қыркүйектің басында мұнай бағасының құлдырауы «мұнай инесінің» ұшында отырғандай ел экономикасына әсері қалай болады деп алаңдаушылық туғызғаны рас. Дегенмен халықаралық агенттік сарапшыларының бұл бағалауы ұзақ жылдар бойы экономиканы әртараптандыруға деген ұмтылысында аздаған өзгерістер пайда болғанын көрсеткендей.
Сарапшылардың пайымдауынша, институционалдық және экономикалық реформалар Қазақстанның инвесторлар үшін тартымдылығын арттырып, экономиканы әртараптандыру процесін жеделдете алады. Қазақстанның кредиттік рейтингінің жоғарылауы экономиканы әртараптандырудың тұрақты қарқынымен бірге институционалды және саяси ортаның үздіксіз жақсаруымен байланысты. Бұл факторлар экономикадағы тұрақ-тылықты нығайтуға және кредиттік тұрақтылықты жоғары рейтингі бар елдер деңгейіне дейін жақсартуға ықпал етеді.
Агенттік мемлекеттік басқару және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы прогресті атап өтті. Moody's сарапшылары іскерлік климатты жақсарту мен инвестицияларды тарту, қолайлы бизнес экожүйесін құру мен бюрократиялық кедергілерді азайту бойынша қабылданған шаралар негізінде жүргізіліп жатқан жұмыстарды оң бағалады. Сонымен қатар ел Үкіметі таратқан хабарламада көлік-логистикалық секторды дамыту Транскаспий халықаралық сауда бағыты (Орта дәліз) бойынша жүк транзиті саласындағы белсенділіктің жылдам өсуіне байланысты өсу мен әртараптандырудың негізгі факторларының бірі болып қала беретіні айтылған. «Орта дәліздің болашағы шетелдік инвесторларды ел экономикасының мұнайға қатысты емес әртүрлі секторға, соның ішінде автомобиль жасау, фармацевтика, тамақ өнеркәсібі және құрылыс материалдары салаларына тартуға мүмкіндік береді», – делінген бағдарламада.
Ал Halyk Finance сарапшылары елдегі «мұнайдан тыс бюджет тапшылығы» Қазақстан үшін әлі де актуалды екенін алға тартуда. Бұл – бюджеттің мұнайдан тыс барлық кірісі (салықтар, басқа секторлардан түсетін кірістер) мен барлық шығыстар арасындағы айырмашылықты білдіреді. Қазақстан сияқты мұнай экспортына тәуелді елдер үшін бұл көрсеткіш маңызды, өйткені ол бюджеттің мұнай сатудан түскен табысқа тәуелділігін көрсетеді.
«Мұнай бағасы жоғары болған кездегі мұнайдан тыс тапшылық мемлекеттік бюджеттің мұнай кірісіне қаншалықты тәуелді екенін көрсетеді. Мұндай тәуелділік неғұрлым көп болса, бюджет пен ел экономикасы соғұрлым тұрақсыз болады. Бұл мұнай кірістерінің мұнай бағасына тікелей тәуелді болуымен байланысты, ал мұнай бағасы күрт өзгеріп кететін циклдік сипатқа ие. Егер елдің экономикасы мұнай секторына қатты тәуелді болып, мұнай бағасы бірден төмендесе, экономикалық және бюджеттік дағдарыс қаупі туындайды. Ал Қазақстандағы «тиімді мемлекеттік қаржы» мәселесі республикандық бюджеттің, Парламент тарапынан бекітілген бюджеттің, толыққанды болмауында және халықаралық есеп пен есептілік стандарттарына сәйкес келмеуінде жатыр, бұл мемлекеттің макроэкономикалық стратегиясын дұрыс бағалап, қалыптастыруға мүмкіндік бермейді», – дейді мамандар.
Экономист, Halyk Finance басқарма төрағасының Мұрат Темірхановтың пікірнше, Үкімет Парламенттің мақұлдауынсыз бюджеттен тыс мемлекеттік шығындардың үлкен көлемін бақылайды.
«Бюджеттен тыс шығындарды қаржыландыру көздеріне Ұлттық банктің ақша шығару аппараты, Үкіметтің бюджеттен тыс қорлары – БЖЗҚ, МӘСҚ, ӘМСҚ және Проблемалы кредиттер қоры, «Самұрық-Қазына», «Бәйтерек» ұлттық холдингтерінің және олардың еншілес ұйымдарының қаражаттары жатады. Республикалық бюджетке квазимемлекеттік сектордың барлық кірісі мен шығысы кірмейтіндіктен, Парламент бекіткен бюджет тапшылығы мен мұнайдан тыс тапшылық мемлекеттік қаржы жағдайының толық көрінісін көрсетпейді», – дейді ол.
Сарапшы қорытындылай келе, жоғарыда айтылған мәселелерді «2025-2027 жылдарға арналған республикалық бюджет» жобасының негізгі кемшіліктерінің бір бөлігі деген пікір айтады.
«Біздің ойымызша, бұл жоба сапалы түрде пысықтауды қажет етеді. Былтырғы жылдың желтоқсан айында Мәжіліс жаңа Бюджет кодексі жобасын алғашқы оқылымда мақұлдады және Жолдаудан кейін бұл кодекс осы жылдың соңына дейін бекітіледі деп хабарланды. Бюджет кодексінің алғашқы оқылымда мақұлдануы құжаттың тұжырымдамалық тұрғыдан бекітілгенін білдіреді. Дегенмен бұрын бірнеше рет жазғанымыздай, қазіргі Бюджет кодексі де, жаңа кодекс жобасы да тұжырымдамалық тұрғыдан елеулі сұрақтар туындатады. Ең алдымен, бұл Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің негізгі принциптеріне қатысты, олар әлемдегі үздік тәжірибелерге сәйкес келуі, сондай-ақ заң шығарушы және атқарушы биліктің барлық мемлекеттік қаржыны басқарудағы рөлін айқындауы тиіс», – дейді мамандар.
Экономист Сапарбай Жобаевтың пікірінше, елдің инвестициялық рейтингіне экономикалық жоғары көрсеткіштер емес, соңғы кездегі заңнамалық өзгерістер оң әсер етуде.
– Аз да болсын, мұндай жетістікке жетіп жатқанымыз неден? Ең бірінші шетке кеткен, заңсыз игерілген қаржыларды қайтаруға жол ашқанымыздан. Әлемдік рейтингтік компаниялар экономикалық дәрежеміз бұрынғыдай болғанымен, әділетті жолға өткенімізді оң бағалап отыр. Онда негізінен мемлекеттің алған несиені тиімді жұмыс істетіп, оны қайтару мүмкіндіктері де қаралады. Бұл жерде біздің отандық банк жүйесінің үлесі де бар деп есептеймін. Одан бөлек, Президентіміз Жолдауда жаңа «Банк туралы заң» қабылдап, әділетті жолға өтуді тапсырған болатын. Халықаралық рейтингтік агенттіктердің оң шешіміне әдетте осындай заң қабылдану шаралары да әсер етеді. Демек, бұл экономикадағы жетістіктердің нәтижесі деп қарай алмаймыз, – дейді экономист.
Оның айтуынша, қазір Қазақстан – Тәуелсіз мемлекеттер достастығының ішіндегі экономикасы өрге домалап келе жатқан елдің бірі. Дегенмен сарапшы квазимемлекеттік кәсіпорындардың үлесі азаймай, экономиканы одан әрі дамыту, орта және кіші бизнесті дамыту мәселелері жақын арада шешілмейді деген пікірде.
– Олигополия, монополияны жоймай, экономиканы әртараптандыруға кейбір билік өкілдері рұқсат бермейді, рұқсат берсе де жол бермейді. Квазимемлекеттік кәсіпорындар өте тиімсіз, өйткені олар бюджеттен ақша алып, халықтың қалтасына қол салып жатыр. Сондықтан қалған 40 пайыздық коммерциялық ұйымдар қанша тырысса да, экономикалық өсімді 6-7 пайыздық көрсеткішке жеткізу қиын, – дейді С.Жобаев.
Ал тәуелсіз сарапшы, экономист Мақсат Халық мұндай халықаралық рейтингтердің ел экономикасына қандай үлесі барын айтып берді. Оның пікірінше, әлемдік рейтинг агенттіктері қандай жоғары баға берсе де, экономика тиімсіз басқарылса, тиімді инвестициялық мүмкіндіктерден тыс қалу ғажап емес.
– Moody's – әлемдегі негізгі рейтингтік агенттіктердің қатарына жатады. Бір ғана агенттіктің пікіріне толық құлақ аса беруге болмайды. Одан бөлек, Standard&Poors және Fitch Ratings секілді агенттіктердің рейтингтік болжамдарын негізге алу қажет. Дегенмен Moody's еліміздің инвестциялық рейтингін жақсартып жатса, бұл жақсы үрдіс деп қарастыруға болады. Демек, Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктері артып жатыр деген сөз. Қандай деңгейге өскенін де қару керек, әдетте ол «тұрақты» және «позитивті» деп айтылады. Бәлкім осы позитивті сценарийге қарай өтсе керек, – дейді экономист.
Оның айтуынша, Қазақстан қазір Орталық Азия аймағындағы инвестициялық рейтингі ең жоғары ел деп саналады. Бұл біздің қаржылық мүмкіндіктеріміздің бар екенін және әлемдік қаржы институттарынан арзан пайызда инвестиция тарта алатынымызды көрсетеді.
– Сондықтан оның оң болуы ел экономикасына пайдасын тигізеді. Бірақ оны Үкіметтің тиімді пайдалана алуы – бұл басқа мәселе. Өйткені кейде рейтингіміз жоғары болғанымен, ел Үкіметі бұл мүмкіндіктерді орынды қолдана алмай жатады. Инвестициялық рейтингтің бір артықшылығы ертең бюджет тапшылығы болса да, көпір салу, жол салу секілді инфрақұрылымдық жобалар жасаймыз десе де, топан судан кейінгі жағдайды қалпына келтіруге де арзан қаржылық көмек тартуға ықпал етеді. Тіпті, алғашқы жылда каникул алуға да әсері мол.
Кәмила ЕРКІН