Дүниежүзілік банк мәліметтеріне сүйенсек, 2050 жылға қарай жер шары тұрғындарының кемінде үштен бірін 60 жастан асқан азаматтар құрамақ. Сондықтан мемлекеттер осы тектес демографиялық толқыннан туындайтын мүмкіндіктер мен қиындықтарға бейімделгені абзал. Себебі қартаюшы халықтың әсері еңбек нарығына, миграцияға және әлеуметтік саясатқа ықпал етеді.
Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, 2024 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша Қазақстандағы зейнеткерлер саны 2,4 миллион адамға жеткен. Ranking сараптама орталығы осы деректерді негізге ала отырып, елдегі орташа жиынтық зейнетақы мөлшері – 132 110 теңге, оның ішінде ынтымақты зейнетақы – 89 479 теңге, базалық зейнетақы – 42 631 теңге деген қорытынды шығарып отыр. БЖЗҚ мәліметтері бойынша, елдегі өмір сүру ұзақтығы және қарт адамдардың үлесі 2021 жылы пандемияның әсерінен 70,23 жасқа дейін төмендегеннен кейін, өткен 2023 жылы 75,09 жасқа көтерілген. Қор мен БҰҰ ұсынған деректерге сүйенсек, 2050 жылға қарай демографиялық қартаю деңгейі жоғарыламақ. Өйткені өмір сүру ұзақтығы артуда. Мысалы, 60 жастан асқан адамдардың үлесі 2008 жылы 9,7% болса, 2023 жылы 13,6%-ға жетті. Ал 2050 жылы 16,7%-ға жетпек, яғни 2050 жылы орташа есеппен әр алтыншы қазақстандық 60 жастан асқан болады.
Зейнетақы қоры осыған дейін Қазақстандағы экономикалық белсенді жастағы (25-64 жас) адамдар мен зейнеткерлер (65+) арасындағы қатынас 2012 жылы 7,7-ден 2023 жылы 5,49-ға төмендегенін мәлімдеген болатын. Ал мекеменің болжамдарына сәйкес, бұл коэффициент 2050 жылға қарай шамамен 4,0-ге дейін төмендейді. Демек, бұл жұмыс істейтін халыққа «жүктемені» арттырады.
«Қазіргі демографиялық трендтер мен ұзақмерзімді тәуекелдер қоғамда зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесін тудырады. Бұл міндетті жинақтау зейнетақы жүйесі шешеді, ол азаматтарға еңбек қызметі барысында табыстарына сәйкес өздерінің зейнетақы жинақтарын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттік бюджетке жүктемені азайтуға және болашақта зейнетақыларды арттыруға септігін тигізеді», – деп атап өткен БЖЗҚ есебінде.
Сонымен қатар қор өкілдері зейнетақы жүйесіндегі жинақтау компонентін дамыту мен нығайту оның тұрақтылығын және демографиялық өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз етудің басты факторы екенін алға тартуда. Ал осы тектес тәуекелдерге төтеп беру үшін Әлеуметтік кодексте 2024 жылдан бастап жұмыс берушілер үшін 5% міндетті зейнетақы жарналарын кезең-кезеңімен енгізу қарастырылған.
Ал тәуелсіз сарапшы, экономист Бауыржан Ысқақовтың айтуынша, әлеуметтік саланың мемлекеттік бюджетке түсіретін салмағын төмендетудің жалғыз амалы – халықтың нақты табысын арттыру. Сондықтан зейнет жасының ұлғаюына түбегейлі қарсылық танытпас бұрын оның экономикаға кері салдарын әбден саралап алған абзал.
– Территориясы жағынан әлем елдері арасында алғашқы ондыққа кіретін Қазақстан үшін халық санының өсімі ЖІӨ-нің тез ұлғаюына, экономикалық белсенді халықтың жұмыс жасауына және бәсекелестік қабілеттілігіміздің артуына оң ықпал етеді. Біздің жер аумағымызда кем дегенде 70 млн халық болуы керек. Яғни, әскери, азық-түлік қауіпсіздігімізді толыққанды қамтамасыз ете алу үшін халық санының жоғары болуы өте пайдалы. Өйткені әлемдік ірі брендтер жұмыс күші арзан болғандықтан, бірінші кезекте осындай елдерге инвестиция салуда. Көршілес Өзбекстанмен салыстырғанда, инвесторлардың таңдауы да кейде халық саны жағынан басым түсетін осы елге ауып кетіп жатады, – дейді ол.
Сарапшы зейнеткерлер санының ұлғаюы мәселесіне қатысты оң көзқараста екенін жеткізді. Оның себебі қазірдің өзінде еліміз әлеуметтік салаға мемлекеттік бюджеттің жартысынан астамын жұмсап отыр.
– Қазір елімізде 60 жастан асқан азаматтардың үлесі – 12 пайыз. Ал БҰҰ ақпараттары бойынша, әлемдік статистикада халық ішіндегі қарт адамдардың саны 7 пайыздан асса, ол елді «қарт мемлекет» деп айтуға болады. Осыны негізге алар болсақ, қарттар санының ұлғаюы экономикаға өсім бермейді. Себебі зейнеткерлікке шыққаннан кейін олардан жеке табыс салығы ұсталмайды. Сонымен қатар мұнда тенденция арқылы инновацияны дамытуға, қандай да бір технологияларды көтеруге дем бере алмаймыз. Керісінше, бұл жұмыс күшінің азаюына алып келеді. Зейнеткерлер саны көбейген сайын елдің әлеуметтік шығындарының да артатыны белгілі. Дәл қазіргі кезде мемлекеттік бюджеттің 60 пайызға жуығы әлеуметтік шығындарға бағытталғандығының өзі де осының бір көрінісі деуге болады. Бұл өте үлкен көрсеткіш және бюджетке түсіп отырған салмақ. Біздегі бюджет кірісінің тек қана 60 пайызын салықтар, 10 пайызын төлемдер құрайды, қалған 30 пайызын, яғни бюджет дефицитін Ұлттық қор қаражатынан жауып отырмыз. Сондықтан зейнетке шығу мәселесін қозғағанда осындай экономикалық зардаптарын да таразылауымыз қажет, – дейді экономист.
Ал зейнеткерлердің жасын көтеру үшін олардың жағдайын жасау қажет деп есептейді Б.Ысқақов. Оның пікірінше, қызмет орнының өмір сүруге қолайлы болуы, денсаулығына зиян келтіретін факторларды азайтуға назар аударар болсақ, кейбір мемлекеттер секілді 65 жасқа дейін жұмыс істетуге мүмкіндік бар.
– Оның барлығы біздегі еңбек өнімділігі мен жұмыспен қамтамасыз етудегі көптеген мәселелерді шешумен айқындалады. Сол үшін біз бірінші кезекте зейнеткерлердің жасын азайтамыз дегенде оның үлкен экономикалық зардабы бар екенін ескеруіміз керек. Сол үшін де бұл Қазақстанның экономикалық мүмкіндігі спецификасы, инвестициялық кірістілік, салықтық түсімдердің үлесі сияқты параметрлердің базасында есептелуі керек. Менің жеке пікірім бойынша, еңбекке жарамды азаматтардың үлесін арттырып, орта таптың қалыптасуына жағдай жасауымыз қажет. Орта тап – 700 мыңнан бастап 1 млн 200 мың теңге аралығында жалақы алатын азаматтар. Олардың еңбекке жарамды азаматтардың ішіндегі үлесін 65-70 пайызға жеткізуіміз қажет. Ал ең төменгі жалақыны қазіргідей 85 мың теңге емес, орташа жалақының 1/3 бөлігіне, яғни 150-160 мың теңге мөлшерінде қалыптастыратын болсақ, азаматтардың зейнетке шыққаннан жұмыс істеуі, табыс табуы тиімді болмақ. Сол арқылы бюджетке түсетін салықтық түсімдер де, еңбек өнімділігі де, инновация да барлығы қалыпқа келеді. Осындай қажетті көрсеткіштермен ғана біз зейнеткерлік мәселесіндегі еңбек өнімділігін арттырамыз деп есептеймін, – дейді ол.
Соңғы уақытта бюджеттен әлеуметтік салаға бөлінетін қаражат көлемі артқанын Finprom сараптама орталығы да растайды. Мысалы, 2024 жылдың қаңтар-маусым айлары аралығында Қазақстанның мемлекеттік бюджетінен әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыруға 3 трлн теңге жұмсалған. Бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 15,4%-ға көп. Осы уақыт аралығында сектордың мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлеміндегі үлесі 22,8%-ды құраған.
«Ал былтыр мемлекеттік бюджет шығыстары әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыруға 5,3 трлн теңге болды. Осы мерзім ішінде жергілікті бюджеттердің әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсаған шығыстары 319,4 млрд теңгеге жетті. Бұл өткен жылдың бірінші жартыжылдығымен салыстырғанда 14,3%-ға көп. Аймақтық бөліністе, секторға жұмсалған шығыстар бойынша ең көп қаржы Түркістан облысына бағытталған: 33,9 млрд теңге. Екінші және үшінші орында Алматы (26,5 млрд теңге, жылына 12% өсім) және Астана (20,5 млрд теңге, жылына 25,1% өсім) қалалары бар. Әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсалған шығыстардың жылдық ең үлкен өсімі Солтүстік Қазақстан облысында тіркелді: 57,7%, яғни 14,5 млрд теңгеге дейін. Сектордағы шығыстардың қысқаруы тек 20 өңірдің 3-інде – Түркістан, Алматы және Жамбыл облыстарында байқалды», – делінген баяндамада.
Бүкіләлемдік экономикалық форум зерттеуінде өмір жасы ұзарған сайын адамдар қажеттіліктен немесе өз қалауымен ұзақ жұмыс істеуіне тура келетінін жазған. Сонымен қатар 50 жастан асқан жұмысшылар үшін жұмысқа орналасу бойынша қолжетімді әрі тиімді ұсыныстар жоқ екендігін айтады. Яғни, қарттардың жұмыс істеуіне арналған бағдарламалар немесе бастамалар бар болса да, әзірлеу барысында жұмысшылардың пікірлері мен қажеттіліктері ескерілмейді. Бір сөзбен айтқанда, «жоғарғы деңгейден төмен қарай» принципі арқылы жүзеге асырылады. Ал Дүниежүзілік банк сарапшылары мұндай жағдайды дұрыс басқару үшін еңбекке қабілетті халықтың денсаулығы мен әл-ауқатына инвестиция салу қажет деп есептейді. Ең маңыздысы – қант диабеті, тыныс алу аурулары, жүрек аурулары, қатерлі ісік және депрессия сияқты жұқпалы емес аурулардың алдын алу және оларды уақытылы әрі тиімді бақылау.
Кәмила ЕРКІН