Ол уақытта ғалым бұл сапарының қазақ жерінен өз туыстарын табуға жасалған алғашқы қадамы екенін білмеген еді. Профессор Майкл Браун Вайоминг университетінің Журналистика және коммуникация мектебінде ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, зейнетке шыққан. Қазір Ресейден қоныс аударған немістердің Америкалық тарихи қоғамының директорлар кеңесінің мүшесі және олардың ғылыми журналының редакторы. Профессор Браун ресейлік немістердің Қазақстанға да қоныс аударғанын алғаш білген сәттен бастап олардың өмірін зерттей бастайды, соның барысында ата-бабасының Қазақстанда да өмір сүргенін анықтаған. Биыл қыркүйек айында ғалым Астананың солтүстік-батысындағы Карамышевкаға арнайы барып, ата-бабасына зиярат етіп қайтты. Профессорға сапарлас болып, оның бұл зерттеуі мен ізденісі жайлы сұхбаттасқан едік.
– Профессор Браун, әңгімеміздің әлқиссасын мұхиттың арғы жағындағы америкалық отбасыңыздың Қазақстандағы неміс халқымен қандай байланысы бар деген сауалдан бастасақ? Қазақстанда туыстарым болуы мүмкін деген ой сізге қайдан келді?
– Менің туыстарым 1764 жылы Саратовтың оңтүстігіндегі Еділ (Волга өзені) аймағына қоныстанады. Алғашында оларды Екатерина ІІ шақырып, неміс мәдениетін, дінін және тілін сақтауға рұқсат берген. Көп жыл бойы оларды салық төлеуден босатқан және балаларын патша әскері қатарында қызмет етуге міндеттемеген. Ресейде қоныс тепсе де, олар неміс екенін ұмытпады. Арғы атам балаларын алып, 1912 жылы АҚШ-қа қоныс аударады, әйтсе де, туысының көбі Ресейде қалып қойған. 1920 жылдардың соңына қарай бұрынғы Кеңес Одағы туыстарымызбен байланыс құруға рұқсат бермеді де, байланысымыз үзілді. Туыстарымыздың жартысы ашаршылық кезінде қайтыс болған, кейбірі атылды, аман қалғаны Сібір мен Қазақстанға жер аударған.
Кеңес Одағы ыдыраған тұста Қазақстанда шамамен 1 миллионға жуық неміс ұлты болған. Кейіндеу олардың көпшілігі Германия мен басқа да шетелдерге көшіп кетті. Осы елде тұрақтап қалғаны аз ғана бөлігі туралы, олардың тарихын зерттегім келді. 2016 жылы Вайоминг университетінен бөлінген гранттық қаржыландырумен Қазақстанға немістердің тарихын зерттеуге келдім. Немістер алдымен Ресейде тұрып, кейін Сталиннің бұйрығымен Қазақстанға жер аударылған. Олардың бірі 1920 жылдардың соңында «кулак» (бай шаруа) деп қудаланса, 1941 жылы Гитлер Ресейге басып кіргенде жүз мыңдағаны жер аударған. Қарағанды қаласы немістер көп қоныстанған өңірдің бірі болғанын білгеннен кейін алғашқы зерттеуімді сол қаладан бастадым. Қарағандыға келгенімде Еділ өңірінен қоныс аударған немістермен сөйлестім, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көптеген неміс осында шоғырланғанын білдім. Содан 1920 жылдары немесе 1940 жылдары жер аударған туыстарымды осы өңірден табармын деген үміт пайда болды.
– Қазақстандағы туыстарыңызды анықтауға кімдер көмектесті? Іздеу жұмысы қалай басталған еді?
– Қазақстанға келгенде алғаш тапқан деректерім таң қалдырды. Қасымда еріп жүрген қазақстандық әріптесім Асқат Еркімбай Еділ аймағындағы отбасымның ауылының атын сұрағанда Карамыш өзенінің жағалауындағы Карамышевка ауылы екенін айттым. Асхат Астананың солтүстік-батысында да Карамышевка деген ауыл бар екенін айтты. Зерт-теу нәтижесінде Кеңес Одағы құрылғанға дейін бұл ауылды осында қоныстанған немістер құрғаны анықталды. Бұл маған үлкен тосынсый болды, себебі туыстарым осы ауылда тұруы әбден мүмкін еді, тарихи мәліметтер іздей бастадым.
2016 жылы Қарағандыға сапарымнан кейін осы тақырыпта көп іздендім. Осы тақырыптарды зерттеуші ғалымдар туралы деректер жинадым. Араға бірнеше жыл салып, Астанадағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Арайлым Мұсағалиева және оның әріптесі Роза Мұсабековамен байланыс орнаттым. Бұл қазақстандық ғалымдар Қазақстандағы немістер туралы зерттейді. Оларға аталарымның тегі «Брух» деп жазылғанын айтып, Карамышевкаға бара қалса, ата-бабам жайлы ақпарат қарастыруын өтіндім. Бір қызығы, сол уақытта Арайлым мен Зәуре Карамышевка туралы мұрағат деректерімен зерттеу жасап жатқан екен, маған 1920 жылғы халық санағы мәліметтерін жіберді. Бұл құжаттан жиырмаға жуық туысымның есімін таптым. Сонымен қоса, бұл ауылда 1920 жылдары тек неміс ұлты тұрғаны белгілі болды. Таң қалдым. Себебі мұндай құнды деректерді табамын, тіпті сол ауылға баруға болады деп үміттенбеген едім.
– Ал Карамышевка ауылына қалай бардыңыз? Отбасы тарихын тануға тың деректер таба алдыңыз ба?
– 2024 жылдың қыркүйек айында Қазақстанға келуді жоспарладым. Сапардың негізгі мақсаты – Вайоминг университеті мен ҚазҰУ арасындағы байланысты дамыту болды. Біз алғаш ҚазҰУ-мен келісімшарт жасаған 2012 жылдан бастап тығыз жұмыс істеп келеміз. Карамышевкаға сапарым отбасымның тарихы үшін маңызды боларын күтпеген едім. Бұл сапарды жоспарлап жатқанда әріптес ғалымдар Арайлым Мұсағалиева мен Роза Мұсабекова бізге қосылуға ниет білдірді, Қазақстанда тұрған неміс ұлтының тарихына қатысты құнды ақпараттар берді. Арғы ата-бабама дәм-тұз бұйыртқан қазақ еліне келгеніме, отбасылық тарихымыздағы аңызды ақиқатқа айналдыруға себепші болған Карамышевка ауылына жол түскеніне және мен үшін маңызы зор болған сапарда жанымнан жақсы адамдардың табылғанына шексіз ризамын.
Қазір Қарамышевка ауылының атауы Шұбарағаш деп өзгертілген және мұнда немістер қалмаған. Көпшілігі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Германияға көшіп кеткен. Бұл сапарда зиратқа барып, көп туысымның бейітін таптым. Зираттағы белгілерде олардың суреті, аты-жөні, олардың туған және өлген жылы көрсетілген. Туыстарымның зират басында тұрып, қазіргі отбасым олардан хабарсыз екенін ойладым және арғы ата-бабамның жатқан жеріне келгеніме шексіз қуандым. Жиырмадан астам туысымның бейітін таптым, ең көнесі 1940 жылдардан басталады. Өкінішке қарай, ескі зираттағы бейіттердің көпшілігінде белгідегі жазулар өшіп қалған. Көп туысым сол жерде жерленгеніне сенімдімін. Бір қызығы, зират басынан сыртқа шыққанда біздің кім екенімізді білмекке ауыл тұрғыны жақындады. Ол кісі ұзақ жылдар бойы осы ауылда қызмет еткен зейнеткер екен. Оның айтуынша, бұл ауылда Брухтар отбасы ерекше танымал болған.
– Профессор Браун, бұл сапарыңыз ғылыми зерттеуіңізге көмектесе ала ма? Болашақ жоспарыңыз қандай?
– Бұл сапар – менің ғылыми зерттеуімнің басы да, соңы да емес. Отбасылық тарихымды тереңірек зерттеуге арналған жаңа мүмкіндік деп ойлаймын. Қазір Ресейлік немістердің Америкалық тарихи қоғамының мүшесімін және болашақта осы қоғамдастық өкілдерімен кездесіп, Қазақстанға сапарым туралы тәжірибеммен бөлісемін. Бір айта кетерлігі, осы қоғамдастыққа мүше неміс ұлтының кейбір өкілдерінің өз ата-бабалары Қазақстанда тұруы мүмкін деген болжамы болғанымен, нақты деректері жоқ. Олар үшін менің Карамышевкаға сапарым туралы ақпарат пайдалы боларына сенімдімін және олар менімен кездесуді асыға күтуде. Бұл сапарым өзімнің тек отбасылық тарихымды анықтау қажет деген жеке мүдделік қызығушылымнан да асып түскен сияқты. Себебі Америкадағы ғалымдар Қазақстандағы немістер туралы білетін болады және Қазақстан АҚШ-пен өзара тығыз қарым-қатынас орнатылған ел ретінде таныла түсері сөзсіз.
Осы сапар барысында түйгенім, отбасымның тарихын бұрынғыдан да тереңірек түсінетін болдым және Қазақстанмен байланысымның салмағы бұрынғыдан да артқанын сезіндім. Қазақстанға келген алғашқы сапарымнан 12 жыл өткенде мұндай нәтижеге қол жеткіземін деп күтпеген едім. Өзім және отбасым атынан осы сапарымның сәтті болуына атсалысқан барлық қазақстандық достарыма, ғалымдарға, «Хабар» арнасының түсірілім тобына айтар алғысым шексіз. Менің Қазақстанға сапарым әлі де жалғасады деп сенемін!
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Қарлыға МЫСАЕВА